1 The design of Carmelites' Church and Retreat House was elaborated by ... The mission of the Church, including the Order of Discalced Carmelites, refers ...
Deus ex Architectura
Robert Barełkowski
DEUS EX ARCHITECTURA DEUS EX ARCHITECTURA
Abstract. Sacred, beauty, nature, human – many of these fundamental concepts are bound with fascinating relations, which make possible disclosing sanctity inside a human being, sanctity inside nature, beauty of man and nature’s integrity, the truth about the unity of all these elements. An architectural intervention within the environment in the case of creation of sacrum has to be extremely sensitive on these matters and relations. The article presents the author’s analysis of the discussed issue. Streszczenie. Sacrum, piękno, prawda, natura, człowiek – wiele tych podstawowych pojęć jest związanych fascynującymi relacjami, które pozwalają odkrywać świętość w człowieku, świętość w naturze, piękno spójności człowieka i natury, prawdę o jedności tych wszystkich elementów. Interwencja architektoniczna w środowisku w przypadku kreacji sacrum musi być wyjątkowo wyczulona na te zagadnienia i relacje. Artykuł prezentuje autorską analizę omawianej problematyki. Keywords / Słowa kluczowe: sacred architecture, continuation, values, architectural design architektura sakralna, kontynuacja, wartości, projektowanie architektoniczne
„(…) the highest humanity is divine humanity and it constitutes the humanity’s and God’s discovery at the same time. (…) God is human, while human is inhuman. That’s why there only exists God-human humanity.” Mikołaj Bierdiajew1 The creation of the sacred space constitutes a revocation to the phenomenon of matter’s saturation with the spirit, inaccessible for total recognition. It poses for the architect the problem of materializing the relation, built by the human quest to identify the world and fully understand it, reaching also there, where science fails in its interpretations. It forces the confrontation of the imagination of which is perceived by a human as transcendent with psychophysical dimension of his being. It is a test – in the sphere of material creations of man – of a symbolic, perhaps also mystical binding of the two worlds, and demonstration of it in spatial environment. 1
Bierdiajew, M.: 2003, Spirit’s Kingdom and the Kingdom of Cesar, Antyk Publishing House, Kęty.
71
Robert Barełkowski
The concept of the sacred is often identified with beauty (order), but probably closer to its the essence is the statement that the sacred requires the emphasis of the humanistic aspect within the space in connection with consolidation, introduction or respect of the harmony of the landscape, either urbanized or the open one. Sacred architecture appears in landscape as a manifestation of human presence in the world as the Creator’s work. It exposes his attitude to the environment, explains how man perceives his own role in transformation of the environment. Architecture is also a work, in which—regardless of architect’s will—the content, an inalienable element of the sacred – is interpreted. An ideological aspect is immanent and it must be permanently recorded in a material form, going far beyond the pragmatics of functionalism, beyond esthetics being merely the expression of an aspiration for beauty, or beyond the structure as a search for compromise between economic, technical and representative aspects of interaction. Although the space of the sacred always refers to the expression of divine breath which we can perceive in our surroundings, and to his affirmation through a human being. Is it truly an affirmation or rather a profanation, it often depends on conscious, and more frequently unconscious, but ignorant principium, shaping creators’ own role. Not only the architect, but also decision-making representatives of the Church. It often depends on the hierarchy of importance of exposuring God’s presence in architecture (not aggressively) in relation to human needs and aspirations.
Fig. 1. Panorama of the site – location for retreat house of the Carmelites in Zaniemyśl – Zwola, photo: R. Orchowski, © 2007 RB.
Man, as an individual being, emphasizes his separateness, autonomy, but he needs a common denominator which enables him to find himself in the intricate reality. The space, where we enjoy the possibility of experiencing transcendence must offer an atmosphere of concentration, facilitate contemplation and search for answers to fundamental questions, which cannot be given by experience or objective observations. 72
Deus ex Architectura
In such a place one should be able to penetrate into the beginning and end of the universe, the sense of the world and our life, but also the meaning of everyday matters – from a completely different perspective. This ability of viewing things at a distance, not oppressive, not dominant, but reminding of supreme values, makes space sacred. Awestruck relation, full of respect towards the existing reality, rejection of the model of human expression and acceptance of the model of God’s expression, speaking through man according to divine rules, not the human rules – that is the way for fulfillment of the mission of shaping sacrum. Since all things by the very fact that they are created, have their own stability, veracity, goodness and at the same time, their own laws and order, which should be respected by a human being, recognizingappropriate methods of particular sciences or arts. KDK 36, Right Autonomy of Earthly Things1 A landscape is interpreted as space defined by values, the ones inherent in the natural environment and the ones established by human activity. Here, the natural, civilizational and cultural elements undergo integration and persevere in objects located in space, but also in space treated as a whole. The time axis demonstrates, on the one hand, stability of the components of the surroundings, but also the process of their transformations, it reveals – on the other hand – the fact that the sacred felt by the human being is not independent and separated from surroundings. Thus, a sanctified place must be seen as culmination of God’s presence, who pervades everything, and the temple or other place related to God, is only a special reminder of this fact, while not a religious sign, which reminds about God through contrast with the alleged profanum of the surrounding world. The sacred harmonizes the environment. That’s why the object of religious function or content, should attract attention to the message but, at the same time, demonstrate that the spiritual world goes beyond the temple’s walls. A temple is only a sign, which man leaves in space to reveal in the environment his consciousness of God and the scope of the act of creation, referring to every particle, including the creation of man himself. However, the landscape, both, urban and rural, also reflects the tendencies as well as the community’s life cycle. Thus, the community writes down, through landscape formation, its vision of reality, perception of the world, cultural preferences – they stay fixed in objects of material culture, including the sacral objects. They demonstrate the awareness of diverse phenomena, human understanding of harmony, order, values, also sacrum. On this basis, one can verify the state of these concepts in individual interpretation of each local community. It is possible to track and try (although that test is burdened with strong subjectivism) to estimate whether the rules are realized effectively, to what extent the creation of the value of sacrum was a success. The role of architecture is to consolidate the transcendental values, but also the values representing respect for material things, even these fleeting ones – also human creations, his hardships, his effort made for the construction of an architectural object. These arethe activities which include the element of sacredness. It is a specific homage, the expression of the right of continuation, which treat the environment as a complementary, multifaceted whole, because it speaks not only about nature, but about civilization. It is the respect for tradition, also in a local sense, that is the tradition formed by people bound up emotionally with a given place.
1
Pastoral Constitution of Church in Contemporary World Gaudium et spes, Part. I, chapt. III.
73
Robert Barełkowski
„I am the way and the truth and the life. No one comes to the Father except through me.”
J 14, 6-7
Any object being a carrier of evidently religious values (but not necessarily only such an object) has its symbolic dimension. That symbol can be one-dimensional, when it is reduced to a message, simple in interpretation, concentrated on the expression of divinity. However, this can also expose multidimensional significance of the sign in space, which is not directly based on the association of an arbitrarily accepted idea and its record in an architectural form, but it makes the discovery of it possible, finding the sacred in many elements and mutual relations between the elements. An intricate architectural object or a complex, multithreaded landscape’s arrangement, would present, in their multifarious character and, at the same time, diversity of meaning, the principia which speak about transcendence, both through the suggestiveness of detail, cubature, relation of greenery to inanimate elements as well as through the entire design.
Fig. 2. Bird's eye view over the retreat house of the Carmelites in Zaniemyśl – Zwola, © 2007 Armageddon Biuro Projektowe.
A sacral object may symbolically determine one of the gates on the way leading to the understanding of Christ’s unique message. The sacral object through the very fact that it functions, becomes this “way”, because the contents formulated here, the contents representing the essence of functioning of the house of God, lead to recognition of the truth and lead to God. It is the intention of the design to make the retreat house like that; inscribed into the open landscape space, ten kilometers from Poznań, in a secluded location near Zaniemyśl – Zwola. The retreat house with a little church arises on the brink of small hollow in the forest wall, on the edge of extensive farming fields, nearby infield trees and wayside lines of dwarf willows beautifully outlined in the landscape. The modern interpretation of a traditional, historical spatial layout of monastic complexes had to be modified, not only due to the inspiration by the context of the place, but also by different functional and formal interrelations, the aims realized by the Church in the present world, 74
Extraarchitectural factors of formulating sacrum in the interior of a christian church
including retreat centers, where the sacred and secular realities can mingle. The complex is composed of a retreat house, a church and a chapel. Concentrated around the cloister garth it constitutes, a symbolic center of everyday life for people staying here – the monks, postulants or guests. It assumes the model of simple, close to human scale architecture, complementing the image of Polish countryside and open landscape. Direct religious symbolism is used here sparely and only with reference to complex elements, whose function is reserved for direct demonstration of God’s presence, (the church, the chapel, the educational part). But even if the Creator’s presence does not reveal itself in the physical form of space, the chapel’s location in the very center of the complex and a visual combination of interiors with open space—enabling almost continuous contemplation of nature and light, consolidates the transcendent aspect of the house function, also in the interior of the “secular” part of the complex.
Fig. 3. A dialogue of nature and buildings, the retreat house of the Carmelites, © 2007 Armageddon Biuro Projektowe.
The entire design has its culminating point in the form of the church structure, a building of small cubature but constituting the main heigh-altitude accent. On the one hand, it highlights the sanctified place within beautiful landscape, won the other hand – the continuation of a traditional expression of Polish colour, where the church and the monastic structures constitute the culmination of harmonious layouts of towns, villages and open areas. The church is oriented to the east. The advantage of such orientation is not appreciated through the fact of the use of a rigid, historically accepted rule, but through the connection of architecture with nature cycles, the message communicating that divine humanity requires continuous regeneration and refurbishment. White colors of both roughcast and the stone, emphasise the sacredness of the place, referring to the concept of the Light of the World. Highlighted is the entrance portal with strong vertical proportions, which indicates, together with a steel rosette and other related details, the coexistence of tradition and modernity – through the formation of modern details into shapes being the transposition of historical motives. 75
Robert Barełkowski
The main part of the structure abuts on the churchyard from the west, the north extension of the building—with rooms for postulants—composes the north wall, and the south extension with the rooms of the Carmelites composes the third wall. The cloister garth with its central accent – the chapel, symbolizes the circle of everyday life because all activities of the retreat house are organized around it. However, the cloister garth opens the eastern wall onto natural tree groups and water reservoir, which was enlarged in comparison to the one originally existing here. The last element of the cloister garth contour, the eastern one, is openwork, reduced to a high ledge beam supported on columns, being recognized also on the other facades of the yard. It also opens on a newly proposed composition of the garden. The arrangement of the yard as well as the garden must be perceived from the interior of the retreat house, from the part of internal communication serving single-storied buildings-extensions, but most of all from the main hall and the chapel. The relation of the chapel space is here especially important, strongly transparent partition closing the eastern wall of the chapel; on its glass surface a soft sign of the cross is drawn, overlapping the path passing round obstacles – a symbolic formal gesture of architecture, reminding of widely interpreted words of Jesus, cited by the Gospel of St. John. The reinterpretation of the typology of the cloister garth is also revealed in replacing cloisters with facades, rhythmised with columns, and the eastern wall with holes.
Fig. 4. The cloister garth of the retreat house of the Carmelites, © 2007 Armageddon Biuro Projektowe.
The facade of the retreat house is simple, traditional. Its form refers to the simplicity of the local structures, to the solidity of ancient tradition. The roof, keeping gradient angles of patch according to these dominating in the typical landscape of Great Poland, the rhythm of windows, the rhythm of piledrivers, historically founded division into a pedestal, a body and a roof – all these refer to the forms found out-of-town. They are solid and unextravagant,. Symmetry retained in the placement of windows, shaping of peaks and other elements is supposed to introduce the feeling of quietness, stability, to refer to the world’s order and its organization. The entrance leads to a spacious hall, which informs the
76
Deus ex Architectura
incoming guests about the function of the complex - showing, on the entrance axis, the western wall of the chapel with a visible symbol of the cross, but with hidden doors behind a screen-shaped wall. On the one hand, it creates the chapel’s interior, forming an intimate space for prayer (primarily for the monks), on the other hand – again symbolically – reminds, what the central, superior function of the center is, what mission it fulfills and that Christ is present in each activity occurring in the retreat house. The central building contains not only the hall and the adjacent administrative rooms. Here we find parlors, where one can discreetly keep contact with members of the local community, also here we find the rooms of technical services of the retreat house. Guest rooms for the handicapped are also located here. The hall leads to all functional parts of the complex – to extensions occupied by the monks, postulants’ rooms, to the educational part opposite the sacristy of the church, and also, through open stairs, to the first floor and the attic with guest rooms. In the basement there is a refectory and technical rooms.
Fig. 5. Front facade of the retreat house of the Carmelites, © 2007 Armageddon Biuro Projektowe
The educational and seminar part is located in the southern main peak of the building. This small section of the complex completes the composition, and the only element indicating the modern use of the complex. It is this part, the chapel and sections of the church remind with their contemporary architectural forms that the building combines tradition with modernity. The materials chosen for that part were identical as for the church, because even here, without celebration though, God’s word is transferred, the meaning and the instruction of the Holy Scriptures reflected upon. The choice of materials and textures is also related to traditional interpretation of whiteness as a sign of purity. Redness of plaster, referring to the color of typical elevation brick, reminds about vibrant life within the center’s walls 1. 1 The design of Carmelites' Church and Retreat House was elaborated by Armageddon Biuro Projektowe (2007). Principal architect: Robert Barełkowski, Ph. D. Arch., project architects: Katarzyna Barełkowska, Patryk Fleiszer,
77
Robert Barełkowski
"The beauty is a key of mystery and a call of transcendence. It incites human to experience life’s taste and to know how to dream about the future. That’s why the beauty of created things cannot bring him satisfaction and arouses this hidden longing for God, which St. Augustine, enchanted bythe beauty, could express in unmatched words: “I loved You late, Beauty so old, but so new, I loved You late"2. John Paul II, Letter to Artists3 The mission of the Church, including the Order of Discalced Carmelites, refers strongly to continuity accepting cautious changes, but, at the same time, protecting fundamental values. The rules used for shaping of architecture were aimed at modesty, simplicity and moderation, as well as persistence, solidity and transparency. The purpose was to convince receipients that a human dimension co-creates here a friendly place, a place of reflection upon the temporary and eternal life. The presented solution should be understood as an analysis of chosen mode of coding the sacred idea in space, an idea derived from the assumptions according to which the value of a given place should be strengthened and its beauty exposed because that beauty, coming directly from the Creator, contains a real part of the divine. Designing sacral architecture is the process of discovering of that part, and not an attempt of rivalry with the Creator with the conviction that man himself could create the work that lasts longer and is more beautiful. Creation of an architectural solution refers to the symbolism which utilizes the features of a location, articulating the will of combining the architect’s voice with other voices and articulating its delight and affirmation. It is not so important whether an architect successfully completes the designing process with a timeless work or a modest realization. It is much more important whether an architect’s work would respect the primate of sacrum. The Spirit, which has inspired and motivated people for action, reinforces our determination in great and small activities, rarely spectacular, generally simple ones. The formation of each successive architectural realization confirming the transcendent aspect of our existence, requires reflection directed to our surroundings, an awareness of its nature and perception of human role and participation in this nature. In order to hear one must be silent, be open-minded, absorb the world – the architecture of sacrum should ensure that.
DEUS EX ARCHITECTURA "(...) najwyższe człowieczeństwo jest człowieczeństwem boskim i zarazem stanowi to odkrycie człowieka i człowieczeństwa. (...) Bóg jest ludzki, człowiek zaś nieludzki. Dlatego właśnie naprawdę istnieje tylko bogo–człowiecze człowieczeństwo." Mikołaj Bierdiajew4 Kreacja przestrzeni sakralnej stanowi odwołanie do niedostępnego całkowitemu poznaniu fenomenu nasycenia materii duchem. Stawia przed architektem zadanie zmaterializowania relacji, jaką buduje człowiek próbujący poznać Joanna Pawlęty-Olech, architects: Arkadiusz Pihulak, Wojciech Janota, Remigiusz Orchowski, Michał Beyga, Władysław Wszołek, Adam Wysocki, Konrad Waligóra, with collaboration by Łukasz Wardęski and Katarzyna Racław. 2 Saint Augustine, "Sero te amavi, pulchritudo tam anatiqua et tam nova, sero te amavi!", Confessiones, 10, 27: CCL 27, 251. 3 John Paul the Second, Letter to Artists, Vatican, on April 4th 1999, Easter’s Saturday, 21st year of his Pontificate. 4 Bierdiajew, M.: 2003, Królestwo Ducha i królestwo cezara, Wydawnictwo Antyk, Kęty.
78
Deus ex Architectura
świat i zrozumieć go w pełni, sięgając także tam, gdzie zawodzi w swych wyjaśnieniach nauka. Zmusza do konfrontacji wyobrażenia tego, co postrzegane przez człowieka jako transcendentne, z psychofizycznym wymiarem jego bytu. Jest próbą – na płaszczyźnie materialnych kreacji człowieka – symbolicznego, może także mistycznego związania dwóch światów, i zademonstrowania tego w środowisku przestrzennym. Pojęcie sacrum utożsamia się często z pięknem (ładem), lecz bliższe istoty jest chyba stwierdzenie, że sacrum wymaga uwypuklenia w przestrzeni aspektu humanistycznego w powiązaniu z utrwaleniem, wprowadzeniem lub uszanowaniem harmonii krajobrazu, zurbanizowanego czy otwartego. Architektura sakralna pojawia się w krajobrazie jako manifestacja obecności człowieka pośród świata jako dzieła Stwórcy. Eksponuje jego stosunek do środowiska, mówi, jak człowiek widzi własną rolę w przekształcaniu środowiska. Architektura jest także dziełem, w którym odczytuje się – niezależnie od woli architekta – treść, niezbywalny element sacrum. Aspekt ideowy jest immanentny i musi być trwale zapisany w materialnej postaci, daleko wykraczając poza pragmatykę funkcjonalizmu, poza estetykę będącą jedynie wyrazem dążenia do piękna czy strukturę jako poszukiwanie kompromisu między ekonomicznymi, technicznymi a reprezentacyjnymi aspektami oddziaływania. Przestrzeń sacrum za każdym razem odwołuje się przecież do wyrażenia boskiego tchnienia, które dostrzec możemy w naszym otoczeniu, i do jego afirmacji przez człowieka. Czy jest to rzeczywiście afirmacja, czy też profanacja, zależy często od świadomego, a jeszcze częściej nieświadomego, ale ignorującego pryncypia, uformowania własnej roli twórców. Nie tylko architekta, ale i decydujących przedstawicieli Kościoła. Często zależy to też od hierarchii ważności eksponowania (nienachalnie) obecności Boga w architekturze w relacji do eksponowania potrzeb i aspiracji człowieka. Człowiek jako indywidualny byt podkreśla swoją odrębność, autonomiczność, ale potrzebuje wspólnego mianownika, który pozwala mu się odnajdywać w złożonej rzeczywistości. Przestrzeń, w której mamy możliwość doświadczania pierwiastka transcendencji, musi oferować człowiekowi atmosferę skupienia, umożliwić kontemplację i poszukiwanie odpowiedzi fundamentalnych, których ani doświadczenie, ani też obiektywnie prowadzone obserwacje nie mogą udzielić. Tu powinno się móc dociekać początku i końca wszechrzeczy, sensu świata i naszego życia, ale i znaczenia codziennych spraw – z zupełnie innej perspektywy. Ta umiejętność uzyskania dystansu, nieprzytłaczająca, niedominująca, lecz przypominająca o wartościach nadrzędnych, sakralizuje przestrzeń. Pełen respektu, szacunku do zastanej rzeczywistości stosunek, odrzucenie modelu ekspresji człowieka, a przyjęcie modelu ekspresji Boga przemawiającego przez człowieka zgodnie z zasadami bożymi, nie ludzkimi, to droga do spełnienia misji ukształtowania sacrum.
Wszystkie rzeczy bowiem z samego faktu, że są stworzone, mają własną trwałość, prawdziwość, dobroć i równocześnie własne prawa i porządek, które człowiek winien uszanować, uznawszy właściwe metody poszczególnych nauk czy sztuk. KDK 36, Słuszna autonomia rzeczy ziemskich1 Krajobraz odczytuje się jako przestrzeń zdefiniowaną przez wartości, zarówno tkwiące w środowisku naturalnym, jak i ustanowione przez działania człowieka. Tu składniki naturalne, cywilizacyjne, kulturowe, ulegają integracji i trwają w obiektach rozmieszczonych w przestrzeni, ale także w przestrzeni traktowanej całościowo. Oś czasu z jednej strony demonstruje trwałość komponentów otoczenia, ale i proces jego przemian, z drugiej strony ujawnia fakt, że sacrum odczuwane przez człowieka nie jest niezależne, odseparowane od otoczenia. Miejsce uświęcone musi być zatem widziane jako kulminacja obecności Boga, który przenika wszystko, a świątynia, lub inne miejsce związane z Bogiem, jest tylko szczególnym przypomnieniem tego faktu, nie natomiast znakiem religijnym, który przypomina o Bogu przez kontrast z rzekomym profanum otoczenia. Sacrum harmonizuje środowisko. Dlatego obiekt o funkcji lub treści religijnej powinien tyleż zwracać uwagę na przesłanie, ile równolegle udowadniać, że świat duchowy wykracza poza mury świątyni. Świątynia jest jedynie znakiem, jaki człowiek zostawia w przestrzeni, by ujawnić w środowisku swoją świadomość Boga i zakresu aktu stworzenia odwołującego się do każdej cząstki, w tym do kreacji samego człowieka. 1
Konstytucja Duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, Cz. I, rozdz. III.
79
Robert Barełkowski
Krajobraz, zarówno miejski, jak wiejski, odzwierciedla jednak także tendencje, cykl życia społeczności. Zatem społeczność przez formowanie krajobrazu zapisuje swoją wizję rzeczywistości, postrzegania świata, preferencji kulturowych – zostają one utrwalone w obiektach kultury materialnej, w tym w obiektach sakralnych. Demonstrują świadomość zróżnicowanych zjawisk, ludzkie rozumienie harmonii, ładu, wartości, także sacrum – na tej podstawie można zwaloryzować stan tych pojęć w indywidualnej interpretacji każdej lokalnej społeczności. Można prześledzić i spróbować (jakkolwiek ta próba obarczona jest silnie subiektywizmem) ocenić, na ile skutecznie realizowane są zasady, na ile udało się stworzyć wartość sacrum. Rolą architektury jest tu utrwalanie wartości transcendentnych, ale i wartości stanowiących wyraz respektu dla rzeczy materialnych, nawet nietrwałych – także dzieła człowieka, jego trud, wysiłek wkładany w konstruowanie obiektu architektonicznego, są czynnościami, w których zawarty jest pierwiastek świętości. To swoisty hołd, ekspresja prawa kontynuacji, które traktuje środowisko jako komplementarną, wielowarstwową całość, bo mówi nie tylko o naturze, lecz o cywilizacji. Jest poszanowaniem tradycji, także w ujęciu lokalnym, a więc tradycji tworzonej przez ludzi związanych emocjonalnie z danym miejscem. "Ja jestem drogą i prawdą, i życiem. Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej jak tylko przeze Mnie."
J 14, 6-7
Każdy obiekt będący nośnikiem wartości ewidentnie religijnych (choć niekoniecznie tylko taki obiekt) posiada wymiar symboliczny. Symbol taki może być jednowymiarowy, gdy zostaje zredukowany do prostego w interpretacji przekazu, skoncentrowanego na wyrażeniu boskości. Może jednak także eksponować wielowymiarową wymowę znaku w przestrzeni, który nie opiera się na bezpośredniej asocjacji arbitralnie przyjętej idei i jej zapisie w postaci formy architektonicznej, lecz pozwala na jego odkrywanie, na znajdowanie sacrum w wielu elementach i zależnościach między elementami. Złożony obiekt architektoniczny czy bogaty, wielowątkowy układ krajobrazu będą ukazywać w swej wieloplanowości i zarazem niejednoznaczności te pryncypia, które mówią o transcendencji zarówno w wymowie detalu, kubatury, relacji zieleni do elementów nieożywionych, jak i całego założenia. Obiekt sakralny można symbolicznie określić jedną z bram na drodze wiodącej do zrozumienia wyjątkowego przekazu Chrystusa. Obiekt sakralny przez sam fakt funkcjonowania staje się tą „drogą”, bowiem treści, jakie się tu wypowiada, treści, które stanowią istotę funkcjonowania Domu Bożego, prowadzą do poznania prawdy i prowadzą do Boga. Taki w zamyśle projektowym ma być dom rekolekcyjny, wpisany w otwarte wnętrze krajobrazowe, kiladziesiąt kilometrów od Poznania, w ustronnej lokalizacji pod Zaniemyślem–Zwolą. Dom rekolekcyjny z kościółkiem pojawia się na skraju niewielkiego zagłębienia w ścianie lasu, na granicy rozległych pól uprawnych, nieopodal pięknie rysujących się w sylwecie krajobrazowej zadrzewień śródpolnych i przydrożnych szpalerach karłowatych wierzb. Współczesna interpretacja tradycyjnego, historycznego układu przestrzennego zespołów klasztornych, musiała zostać zmodyfikowana nie tylko przez inspirację kontekstem miejsca, lecz i odmiennymi powiązaniami funkcjonalnymi i formalnymi, celami, jakie realizuje Kościół we współczesnym świecie, w tym przez ośrodki rekolekcyjne, gdzie może przecież stykać się rzeczywistość sakralna i świecka. Zespół złożony jest z domu rekolekcyjnego, kościoła i kaplicy. Skoncentrowany wokół wirydarza, stanowi symboliczne ognisko życia codziennego dla przebywających tu ludzi – ojców, postulantów czy gości. Przyjmuje model formowania architektury prostej, bliskiej skali człowieka, dopełniającej wizerunek polskiej wsi i otwartego krajobrazu. Używa się tu bezpośredniej symboliki religijnej oszczędnie i jedynie w odniesieniu do składników zespołu, których funkcja zastrzeżona jest do manifestowania obecności Boga wprost (kościół, kaplica, część edukacyjna). Jednak nawet jeśli obecność Stwórcy nie ujawnia się w fizycznej postaci przestrzeni, to lokalizacja kaplicy w samy sercu układu i wizualne połączenie wnętrz z otwartą przestrzenią, umożliwiające niemal nieustające kontemplowanie natury i światła, utrwala transcendentny aspekt funkcjonowania domu także we wnętrzu "świeckiej" części zespołu. Całość założenia ma swoją puentę w postaci bryły kościoła, budynku o niewielkiej powierzchni, lecz głównego akcentu wysokościowego. Z jednej strony to podkreślenie obecności miejsca uświęconego w pięknym krajobrazowym wnętrzu, z drugiej strony kontynuacja tradycyjnej artykulacji polskiego kolorytu, w którym bryły kościelne i klasztorne stanowiły kulminację harmonijnych założeń miast, miasteczek, wsi i terenów otwartych.
80
Deus ex Architectura
Kościół otrzymał wschodnią orientację, której walor docenia się nie przez fakt zastosowania sztywnej, historycznie ugruntowanej reguły, lecz konotację powiązania architektury z cyklami przyrody, przekazu mówiącego, że boskie człowieczeństwo wymaga nieustannego odradzania, odnawiania. Barwy bieli, zarówno tynku, jak i kamienia, podkreślają sacrum miejsca, nawiązując do pojęcia Światłości Świata. Akcentem jest portal wejściowy o silnych, wertykalnych proporcjach, który wraz ze stalową rozetą i innymi pokrewnymi detalami wskazuje na koegzystencję tradycji z nowoczesnością – przez zestawienie współcześnie rozwiązanych detali w formy będące transpozycją historycznych motywów. Główny korpus przylega do dziedzińca od zachodu, północne skrzydło budynku, z pokojami dla postulantów, stanowi ścianę północną, a skrzydło południowe z pokojami ojców Karmelitów trzecią ścianę. Wirydarz z jego centralnym akcentem kaplicą, symbolizuje koło cyklu życia codziennego, wokół niego przecież zorganizowane są wszystkie aktywności domu rekolekcyjnego. Wirydarz otwiera jednak wschodnią ścianę na naturalne zadrzewienie i zbiornik wodny, poszerzony w stosunku do istniejącego pierwotnie. Ostatni element konturu wirydarza, wschodni, jest ażurowy, zredukowany do wysokiej belki gzymsowej wspartej na rytmie słupów, rozpoznawanym także na innych elewacjach dziedzińca. Otwiera się także na nową, proponowaną kompozycję ogrodu. Zarówno aranżacja dziedzińca, jak i ogrodu ma być percypowana z wnętrza domu rekolekcyjnego, z części komunikacji wewnętrznej obsługującej jednokondygnacyjne budynki-skrzydła, ale i przede wszystkim z holu głównego oraz kaplicy. Szczególnie istotna jest tu relacja przestrzeni kaplicy, silnie transparentnej przegrody zamykającej wschodnią ścianę kaplicy – na której szklanej tafli rysuje się delikatny znak krzyża, nakładający się na omijającą przeszkody ścieżkę – symboliczny formalny gest architektury, przypominający szerzej interpretowane słowa Jezusa, cytowane przez Ewangelię św. Jana. Reinterpretacja typologii wirydarza ujawnia się także w zastąpieniu krużganków przez zrytmizowane słupami elewacje i otworowaną wschodnią ścianę. Fasada domu rekolekcyjnego jest prosta, tradycyjna. Jej forma odwołuje się do prostoty regionalnego budownictwa, do solidności wiekowej tradycji. Dach zachowujący kąty nachylenia połaci zgodne z dominującymi w typowym wielkopolskim krajobrazie, rytm okien, rytm kafrów, historycznie ugruntowany podział na cokół, korpus i dach, odwołują się do pozamiejskich, solidnych, pozbawionych ekstrawagancji form. Symetria zachowana w rozmieszczeniu okien, kształtowaniu szczytów i innych elementach, ma wprowadzić wrażenie spokoju, stabilności, nawiązywać do porządku świata, jego organizacji. Wejście prowadzi do przestronnego holu, który informuje przybyłych o funkcji zespołu – ukazując na osi wejścia ścianę zachodnią kaplicy z wyraźnym symbolem krzyża, odizolowanym parawanowo ukształtowaną ścianą drzwi. Z jednej strony czyni to wnętrze kaplicy, budując intymną przestrzeń modlitwy dla (przede wszystkim) ojców, z drugiej – znów symbolicznie – przypomina, jaka jest centralna, nadrzędna rola funkcjonowania ośrodka, jaką misję on pełni i że Chrystus jest obecny w każdym działaniu mającym miejsce w domu rekolekcyjnym. Budynek centralny mieści w sobie nie tylko hol i przyległe do niego pomieszczenia administracyjne. Tu znajdują się rozmównice, w których można dyskretnie utrzymywać kontakt z członkami lokalnej społeczności, tu są również pokoje technicznej obsługi domu rekolekcyjnego. Znajdują się także pokoje gościnne dla osób niepełnosprawnych. Hol prowadzi do wszystkich części funkcyjnych kompleksu – do skrzydeł z pokojami ojców, postulantów, do części edukacyjnej, naprzeciwko do zakrystii przy kościele, a także przez otwarte schody na piętro i poddasze do pokoi gościnnych. Piwnice mieszczą refektarz, pomieszczenia gospodarcze, techniczne. Część edukacyjna, seminaryjna, leży u południowego szczytu głównego budynku. Ta niewielka sekcja zespołu jest domknięciem kompozycji, a zarazem jednym ze składników utrwalających wizerunek współczesnego użytkowania kompleksu – to właśnie ta część, kaplica oraz fragmenty kościoła przypominają współczesnymi formami architektonicznymi, że budynek wiąże tradycję i nowoczesność. Dla tej części dobrano materiały analogiczne jak do kościoła, gdyż wprawdzie bez celebry, ale i tu przekazuje się Słowo Boże, rozważa znaczenia i wskazówki Pisma Świętego. Wybór materiałów i faktur powiązany jest także z tradycyjną interpretacją bieli jako znaku czystości. Czerwień tynku, nawiązując do koloru typowej cegły elewacyjnej, przypomina o życiu tętniącym w ośrodku1.
Projekt Kościoła i Domu Rekolekcyjnego Karmelitów został opracowany przez zespół Armageddon Biuro Projektowe (2007). Generalny projektant: Robert Barełkowski, dr hab. inż. arch., architekci projektu: Katarzyna Barełkowska, Patryk Fleiszer, Joanna Pawlęty-Olech, architekci: Arkadiusz Pihulak, Wojciech Janota, Remigiusz
1
81
Robert Barełkowski
Piękno jest kluczem tajemnicy i wezwaniem transcendencji. Zachęca człowieka, aby poznał smak życia i umiał marzyć o przyszłości. Dlatego piękno rzeczy stworzonych nie może przynieść mu zaspokojenia i budzi ową utajoną tęsknotę za Bogiem, którą święty Augustyn, rozmiłowany w pięknie, umiał wyrazić w niezrównanych słowach: „Późno Cię umiłowałem, Piękności tak dawna a tak nowa, późno Cię umiłowałem”2. Jan Paweł II, List do Artystów3 Misja Kościoła, w tym Zakonu ojców Karmelitów Bosych, odwołuje się silnie do trwałej kontynuacji, akceptującej rozważne przemiany, lecz równocześnie chroniąc wartości pryncypialne. Zasady zastosowane do kształtowania architektury ukierunkowano na skromność, prostotę i umiar, jak również trwałość, solidność, przejrzystość. Celem było uzyskanie przekonania odbiorcy, że ludzki wymiar współkreuje tu miejsce przyjazne, miejsce refleksji nad relacją między życiem doczesnym i wiecznym. Prezentowane rozwiązanie należy rozumieć jako analizę obranego sposobu kodowania idei sacrum w przestrzeni, idei wywiedzionej z założeń mówiących, że wartość danego miejsca należy wzmocnić i wydobyć jego piękno, bo to właśnie ono, pochodząc bezpośrednio od Stwórcy, zawiera w sobie prawdziwą cząstkę świętości. Projektowanie architektury sakralnej jest odkrywaniem tej cząstki, a nie próbą rywalizacji ze Stwórcą w przekonaniu, że człowiek sam z siebie wykreuje dzieło trwalsze i piękniejsze. Kreowanie rozwiązania architektonicznego odwołuje się do symboliki, ale wykorzystującej cechy lokalizacji, wyrażając wolę przyłączenia głosu architekta do innych głosów słyszanych i wyrażających swój zachwyt, afirmację. Nie ma tak istotnego znaczenia, czy architekt z sukcesem zamyka dany proces projektowania dziełem ponadczasowym, czy skromną realizacją. Znacznie istotniejsze jest, czy dzieło architekta uszanuje prymat sacrum. Duch, jaki natchnął i motywuje do działań ludzi, zasila naszą determinację w działaniach wielkich i małych, z rzadka spektakularnych, najczęściej zwykłych. Formowanie każdego kolejnego architektonicznego rozwiązania opowiadającego o transcendentnym aspekcie naszego bytu wymaga refleksji zwróconej ku naszemu otoczeniu, postrzeganiu jego natury i dostrzeganiu w tej naturze roli i udziału człowieka. Aby słyszeć, trzeba milczeć, być otwartym, chłonąć świat, co powinna zapewniać architektura sacrum.
Orchowski, Michał Beyga, Władysław Wszołek, Adam Wysocki, Konrad Waligóra, przy współpracy Łukasza Wardęskiego i Katarzyny Racław. 2 Św. Augustyn, "Sero te amavi, pulchritudo tam anatiqua et tam nova, sero te amavi!", Confessiones, 10, 27: CCL 27, 251. 3 Jan Paweł II, List do artystów, Watykan, dnia 4 kwietnia 1999, w Niedzielę Wielkanocną Zmartwychwstania Pańskiego, w dwudziestym pierwszym roku pontyfikatu.
82
