kosmologia cosmology

KOSMOLOGIA COSMOLOGY

Obraz świata w nowożytności The Image o f the Universe in the Early Modern Times

KOSMOLOGIA Obraz świata w nowożytności

COSMOLOGY The Im age o f the Universe in the Early Modern Tim es

KOSMOLOGIA Obraz świata w nowożytności

COSMOLOGY The Image o f the Universe in the Early Modern Times

Redakcja polonistyczna, korekty: Krystyna Szymura Redakcja anglojęzyczna, korekty: Skrivanek Sp. z o.o. Opracowanie graficzne, skład katalogu: Filip Lohner Reprodukcje: Tadeusz Duda (BJ), Zbigniew Kos (Bibl. PAU i PAN) Copyright do fotografii, rycin i starodruków w albumie posiadają BJ oraz Bibl. Nauk. PAU i PAN Tłumaczenia na język angielski: Kinga Siudak (s. 11-51 ), Katarzyna Płaza (s. 7-10, 53-75 ) Recenzja naukowa: dr hab. Marcin Karas Wydawnictwo: Fundacja dla Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Karmelicka 34 31-131 Kraków www. fundac ja.uj .pl tel./fax 012 632 38 30 [email protected] ISBN 978-83-60993-52-1 Wystawa: Kosmologia. Obraz świata w nowożytności Organizatorzy wystawy: Biblioteka Naukowa PAN i PAU w Krakowie Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego Biblioteka Jagiellońska Współpraca: Fundacja dla Uniwersytetu Jagiellońskiego Kurator wystawy: Anna Olszewska Koordynacja projektu z ramienia Collegium Maius: Anna Jasińska Pomoc techniczna: Robert Adamczyk, Mateusz Biborski, Maria Gajek, Jacek Kumański, Magdalena Łanuszka, Katarzyna Zięba Aranżacja ekspozycji: Maciej Leśniak Film towarzyszący wystawie: Bogusław Sławiński, czytał: Igor Kalina Projekt plakatu i zaproszenia: Filip Lohner Scenariusz wystawy: Anna Olszewska Konserwację Rycin z Gabinetu Rycin PAU finansowała Fundacja im .z Brzezia Lanckorońskich Konserwacja obiektów z kolekcji Biblioteki Jagiellońskiej: Pracowania Konserwacji BJ Wystawa została objęta patronatem honorowym Polskiego Komitetu U N E SC O Za dofinansowanie ekspozycji i publikacji dziękujemy: Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Urzędowi Miasta Krakowa

Kultury i Dziedzictw a M inisterstw o

Narodowego ■ K

K A K 0

W

S pis treści/ T able of C ontest W stęp / I ntroduction 7 Karolina Grodziska Anna Olszewska

O pracowania/ Studies 11 Izabela Trzcińska W poszukiwaniu paradygmatów: obraz świata i boski wzorzec 11 In Search o f Pardigms: the Image o f the Universe and its Divine Pattern 11 Karolina Targosz Niebieskie spectaculum Heweliusza 29 Celestial Spectaculum o f Hevelius 29 Anna Olszewska Harmonia uniwersum i średniowieczne podstawy jej wyobrażeń w traktatach Johannesa Keplera, Roberta Fludda i Athanasiusa Kirchera 53 The Harmony o f Universe and the Medieval Basis o f its Representations in the Treatises by Johannes Kepler, Robert Fludd and Athanasius Kircher 53

K atalog

wystawy/

E xhibition C atalogue 65

Anna Olszewska Kosmologia, czyli nauka o pięknym świecie 67 Cosmology —the Science that Teaches us about the Beauty o f the Universe 67

I lustracje/ I lustration 77 Część I: Kształty Uniwersum 77 Part I: The Shapes o f The Universe 77 Część II: Obrazy nieba 101 Part II: Representations o f the Sky 101 Część III: Pod władzą czasu i żywiołów 139 Part III: Governed by Time and the Elements 139 Część IV: Zagubieni we wszechświecie 183 Part IV: Lost in the Universe 183

Wstęp

Introduction

Rok 2009 ogłoszony został Międzynarodowym Rokiem Astronomii: upamiętniono w ten sposób 400-lecie odkryć dokonanych przez Galileusza dzięki teleskopowi. W 1609 r. liczący 45 lat profesor matematyki uniwersytetu w Padwie — prowadzący, co nie było ówcześnie w zwyczaju, swe wykłady w języku narodowym — skonstruował jako jeden z pierwszych lunetę i zastosował ją do obserwacji astronomicznych. Dzięki temu w latach 1609-1611 stwierdził istnienie gór na Księżycu, satelitów We­ nus, plam na Słońcu i obrotu Słońca wokół osi. Odkrycia te w 1615 r. zaprowadziły go przed try­ bunał Inkwizycji do Rzymu, gdzie miał oczyścić się z zarzutów. Jego badania potwierdzały bowiem teorię heliocentryczną, sprzeczną z ówcześnie obo­ wiązującą kosmologią biblijną. Jest zatem zrozumiałe, że ta właśnie data — rok 1609 —stała się niejako symbolem przemian zacho­ dzących w wyobrażeniu i rozumieniu świata przez uczonych — przemian, które stopniowo doprowa­ dziły do dzisiejszego stanu wiedzy o świecie. Był to proces długi i niełatwy; świadczą o tym prześlado­ wania uczonych, ale i tysiące dzieł naukowych, które wpływały na sposób myślenia o nauce, sztuce, ży­ ciu i miejscu jednostki we wszechświecie. Szczególną też rolę odegrała w rozpowszech­ nieniu nowoczesnego spojrzenia na świat — sztu­ ka, w tym grafika. Międzynarodowy Rok Astro­ nomii stał się dla nas okazją do spojrzenia wstecz i dokonania oglądu rycin dawnych mistrzów, tak­ że tych, którzy łączyli wyobrażenia starożytności i średniowiecza z nowymi odkryciami. Wystarczy wspomnieć choćby Albrechta Durera, Hendricka Gołtziusa czy Wenceslausa Hołłara, a z polskich uczonych znakomitego Jana Heweliusza, który swe dokonania w dziedzinie astronomii często sam ilu­ strował. Poszukiwania w zbiorach Gabinetu Rycin Biblioteki Naukowej Polskiej Akademii Umiejęt­ ności i Polskiej Akademii Nauk ujawniły bogactwo źródeł ikonograficznych: przedstawień kosmosu jako universum (sięgano tu poprzez analogię do instrumentów muzycznych, tworząc obraz świata), licznych wizerunków nieba, planet, gwiazdozbio­ rów, wyobrażanych za pom ocą symboli mitologicz­ nych, także Ziemi - najbliższej nam części świata: jej pór roku, miesięcy, a nawet pór dnia i nocy. Nie brak też portretów samych uczonych, borykających się z materią swych poszukiwań: jest i Ptolemeusz i Arystoteles i Kopernik.

The Year 2009 was announced The International Year o f Astronomy; this was done to commemo­ rate the 400th anniversary o f the discoveries Gali­ leo made with the aid o f the telescope. In 1609 the 45-year-old professor o f mathematics at the Uni­ versity o f Padua, who lectured in Italian which was not customary at the time, built one o f the first telescopes and used it for astronomical observa­ tions. Thanks to them in the years 1609-1611 he discovered mountains on the Moon, the satellites o f Venus and sunspots. He also found that the Sun revolves around its axis. It is these discoveries that in 1615 led Galileo to Rome, to the Tribunal o f the Inquisition, where he was to clear himself o f the charges as his observation confirmed the heliocen­ tric theory which was contradictory to the biblical cosmology binding at that time. Thus, it is understandable that the year 1609 has become a date symbolic o f the changes as far as the understanding and representations o f the Universe by scientists is concerned. These transformations have gradually led to the present state o f knowledge about the Universe. It was a long and difficult proc­ ess, which can be inferred from both the persecu­ tions o f scientists and from thousands o f scientific works which influenced the outlook on science, arts, life and the place o f the individual in the Universe. When it comes to the popularization o f the mo­ dern outlook on the world, art, including prints and engravings has played a special role. The Interna­ tional Year o f Astronomy became an opportunity for us to look back and examine the prints o f the old masters including those who managed to com­ bine the representations typical o f Classical Anti­ quity and the Middle Ages with the new discoveries. In this context, artists like, for instance, Albrecht Durer, Hendrick Goltzius or Wenceslaus Hollar should be mentioned. As far as Polish scientists are concerned, the outstanding Johannes Hevelius is noteworthy. He often supplied his achievements in the field o f astronomy with his own illustrations. A search carried out in the Prints Room o f the Sci­ entific Library o f the Polish Academy o f Arts and Sciences and the Polish Academy o f Sciences re­ vealed the richness o f iconographic sources which indued: the representations o f the cosmos as the U niversum, (here, while creating an image o f the Universe, an analogy was drawn with musical in­ struments), numerous representations o f the sky, planets, constellations represented by means o f

Z obfitych zbiorów graficznych Polskiej Akade­ mii Umiejętności wybrano jedynie 72 ryciny, by dać miejsce także prezentacji niezwykłego bogactwa dzieł naukowych i traktatów astronomicznych zgro­ madzonych w Bibliotece Jagiellońskiej - bogactwo to zrozumiałe jest w mieście uniwersyteckim, w któ­ rym nauki pobierał Mikołaj Kopernik. N a wystawie przedstawiono z tej kolekcji 26 starodruków, w tym dzieła Galileusza, Keplera, Heweliusza i trzecie wydanie De revolutionibus orbium coelestium Mikołaja Kopernika, a także niezwykle rzadko eksponowany rękopis Kosmografii Ptolemeusza. Wobec tak wielu nader interesujących źródeł, wybór dzieł, najpełniej ukazujących obraz świata u progu epoki nowożytnej, nie był dla pomysłodaw­ czyni i autorki wystawy, dr Anny Olszewskiej, łatwy; mamy jednak nadzieję, że ta właśnie ekspozycja, tak gościnnie przyjęta w gotyckich murach Collegium Maius, przybliży nam —użytkownikom nowoczes­ nej technologii, którym nie są znane bariery, bro­ niące ongiś dostępu do wiedzy - proces przemian w rozumieniu i wyobrażeniu świata, zachodzący od końca XV wieku do początków XVIII stulecia.

Karolina Grodziska

mythological symbols and also the Earth - the part o f the Universe that is special to us —the seasons and months o f the year as well as representations o f night and day. There are also some images o f scien­ tists like Ptolemeus, Aristotle and Copernicus strug­ gling with the subject matter o f their research. Only 72 prints were chosen for the exhibition from the abundant collection o f prints, engravings and illustrations o f the Polish Academy o f Arts and Sciences in order to make room for the presentation o f the incredible richness o f scientific works and treatises housed in the Jagiellonian Library. Such richness is understandable in the university city in which Nicolas Copernicus was educated. In this ex­ hibition there are 26 oldprints and one manuscript from the Jagellonian Library collection, including works by Galileo, Kepler, Hevelius and the third edition o f Copernicus’ De revolutionibus orbium coeles tium, as well as, an incredibly rarely exhibited manu­ script o f Ptolemeus’ Cosmography. In view o f such a multitude o f extremely in­ testing sources the originator and author o f the exhibition, Anna Olszewska, PhD was faced with a tremendously difficult task o f selecting the works which presented the image o f the Universe on the eve o f the modern period best. We hope, howev­ er, that this very exhibition so hospitably housed within the Gothic walls o f the Collegium Maius, will introduce us, the users o f modern technology not familiar with the barriers that had prevented people from access to knowledge, to the process o f trans­ formation as far as the understanding and represen­ tation o f the Universe which took place from late 15th to the early 18th century.

Karolina Grodziska

Anna Olszewska

Anna Olszewska

W prowadź enie

Introduction

Projekt wystawy zatytułowanej Kosmologia; obra% świata w nowoiytności, którego niniejsze opracowanie jest dopełnieniem, ma na celu pokazanie procesów przemian, zachodzących w nowożytnych wyobra­ żeniach świata, przez pryzmat grafiki oraz ilustracji naukowej pochodzącej z XVI, XV II i początków XV III stulecia. N a wystawie zebrano blisko sto ry­ cin i starodruków z kolekcji Biblioteki Jagiellońskiej oraz Gabinetu Rycin Polskiej Akademii Umiejętno­ ści przy Bibliotece Naukowej PAU i PAN Krako­ wie. Książka zawiera trzy studia szczegółowe, zwią­ zane z problematyką przedstawień świata od XVI do XV III stulecia. Pierwsze opowiada o różnicach między pojęciem modelu, obrazu i figury uniwersum w nowożytności. W następnym prezentujemy grafiki o tematyce astronomicznej, związane z dzia­ łalnością gdańskiego uczonego Jana Heweliusza. Tekst trzeci to analiza nowożytnych przedstawień harmonii świata w odniesieniu do ich średniowiecz­ nych pierwowzorów. Główne wątki scenariusza ekspozycji zostały omówione w eseju wprowadzającym do drugiej części książki. Dlatego tutaj wspomnimy tylko o je­ go podstawowych założeniach. N a plan wystawy składają się cztery części. Pierwsza, zatytułowana: „Kształty uniwersum” poświęcona jest przykładom przedstawienia kosmosu jako całości ujętej w róż­ norodne formy: od motywu człowieka —mikrokosmosu po ujęcie wszechświata w kształt instrumentu muzycznego. Część druga: „Obrazy nieba” zbiera wizerunki planet i gwiazdozbiorów, stworzone przy użyciu różnych środków ikonicznych: od personi­ fikacji przedstawienia bóstwa pogańskiego tożsa­ mego z planetą, po niemalże abstrakcyjne obrazy dokumentujące wyniki obserwacji prowadzonych za pom ocą teleskopu. Dalej zaprezentowano świat ziemski jako część uniwersum znajdującą się pod władzą czasu i żywiołów. W tym zestawieniu wi­ doczna jest ewolucja przedstawień pór roku, dnia i nocy, a także temperamentów - od konwencjonal­ nych alegorii w stronę scen rodzajowych i krajobra­ zu. N a zakończenie prezentujemy dzieła ukazujące konsekwencje naszkicowanych wyżej przemian. Po­ chodzące z epoki wizerunki uczonych zamkniętych w swoich pracowniach, obrazy świata nakrytego błazeńską czapką, śmiejącego się z tego błazeństwa

The exhibition entided Cosmology — The Image of the Universe in the Early Modern Times, to which this book is a complement, is aimed at presenting the processes o f transformations which the modern images o f the Universe have undergone. This will be done from the angle o f prints and scientific il­ lustrations dating from the 16th, 17th and the begin­ ning o f the 18th century. Nearly one hundred prints and oldprints have been gathered for the exhibition. They come from the collections o f both the Jagiellonian Library and the Prints’ Room o f the Polish Academy o f Arts and Sciences in Kraków. The book contains three detailed studies related to the issue o f the images or representations o f the Universe between the 16th and 18th centuries. The first describes the differences between the notions o f the model, image and figure o f the Universum in the early modern period. In the second study we present astronomical prints related to the activity o f Johannes Hevelius, a scholar from Gdańsk (Danzig). The third text is an analysis o f the early modern representations o f the harmony o f the Universe in relation to their medieval prototypes. The main themes o f the programme o f the ex­ hibition were discussed in the introductory essay to the second part o f the book. Therefore, only its principal guidelines will be mentioned here. The programme o f the exhibition is divided into four parts. The first one, entitled: The Shapes of the Uni verse, deals with examples o f the representations o f the cosmos as a whole presented by means o f diverse forms: from the motif o f a man as a mi­ crocosm to the representation o f the Universe as a musical instrument. Part two: Representations of the Sky, contains images o f planets and constellations created with the aid o f various iconic means, from a personification o f a representation o f a pagan de­ ity identified with the planet to nearly abstract im­ ages documenting the results o f telescope observa­ tions. Further on, the earthly world was presented as a part o f the Universe Governed by Time and the Ele ments. In this comparison we see an evolution o f the representations o f the seasons o f the year, o f night and day or temperaments from conventional allego­ ries to genre scenes and landscapes. To conclude, we present works o f art which show the consequences o f the above-mentioned transformations. The then

Demokryta i płaczącego nad nim Heraklita, jak rów­ nież personifikacje melancholii i chaotycznej fortu­ ny, zastępujące wizerunki Uranii i przewidywalnej Natury —sygnalizują załamanie się wiary w idealny porządek uniwersum. Obrazują one zmianę postaw względem świata. W prezentowanych na początku całościowych obrazach kosmosu dominuje nastrój kontemplacji, zdecydowanie wyczuwalny jest za­ chwyt nad kosmosem, rozumianym zgodnie z gre­ cką etymologią słowa jako „piękny ład” . Natomiast w zakończeniu scenariusza pojawia się ton odmien­ ny, który najprościej chyba ująć jako „zagubienie we wszechświecie” . Wystawa została zrealizowana z okazji Międzyna­ rodowego Roku Astronomii, ogłoszonego w 2009 r. dla upamiętnienia czterechsetnej rocznicy odkryć dokonanych za pomocą teleskopu przez Galile­ usza. Projekt objęty honorowym patronatem PK U N E SC O powstał we współpracy Biblioteki N a­ ukowej PAU i PAN w Krakowie, Biblioteki Jagiel­ lońskiej oraz Collegium Maius.

images o f scientists shutting themselves away in their studies and laboratories, o f the world cov­ ered with the hat o f a clown, Democritus laughing at such a ridiculous state o f affairs and Heraclitus crying because o f it, as well as the personifications o f Melancholy and the chaotic Fortuna replacing the representations o f Urania and the foreseeable Nature - signal the crisis o f faith in the ideal order o f the Universum. They present the transformation o f attitudes to the world. In the images presented at the beginning, the dominating mood is that o f contemplation, you can clearly sense an admiration for the cosmos —understood in accordance with the Greek etymology o f the word as beautiful harmony. In the final part o f the programme different tones appear, however. To my mind, their best definition is Lost in the Universe. This exhibition was created because o f the cel­ ebration o f the fact that 2009 was announced as the International Year o f Astronomy. This was done to commemorate the 400th anniversary o f the dis­ coveries Galileo made with the aid o f a telescope. The project was created in cooperation with the National Library o f PAU and PAN in Kraków, The Jagiellonian Library an Collegium Maius and was held under the honorary patronage o f the Polish Com ­ mittee o f UNESCO.

Izabela Trzcińska

Izabela Trzcińska

W poszukiwaniu paradygmatów: obraz świata i boski wzorzec

In Search o f Pardigms the Image o f the Universe and its Divine Pattern

Twórcą pierwszego modelu świata był prawdo­ podobnie Anaksymander. Nie wiemy, jak ów m o­ del wyglądał — zapewne pokazywał płaski świat i w perspektywie naukowej był raczej otwartym py­ taniem, a nie doprecyzowaną koncepcją. Niezależ­ nie od wszystkich wątpliwości co do znaczenia tego nieznanego obecnie dzieła, wspomniany filozof podjął próbę ustalenia wyobrażenia ziemi, zawie­ szonej w przestrzeni kosm osu1. Znając charakter ówczesnej filozofii greckiej można przypuszczać, że Anaksymander uwzględnił w swoim modelu rów­ nież wątki mityczne, nie zmienia to jednak faktu, że jego model stanowił pierwszą próbę racjonalnego, naukowego opracowania wiedzy, która do tej pory była zarezerwowana wyłącznie dla religijnych prze­ kazów. Filozof ten zapoczątkował więc poszukiwa­ nia, które stały się jednym z najważniejszych wyzwań starożytnej filozofii i nauki. Kolejne próby ustalenia, coraz bardziej skomplikowanego, modelu kosmosu doprowadziły do ukształtowania zwartego obra­ zu świata, który okazał się jednym z najtrwalszych elementów tradycji antycznej, zwłaszcza że został on następnie zaadaptowany do chrześcijańskiej wi­ zji świata, w której pozostawał niezastąpiony przez ponad tysiąclecie. Najogólniej rzecz biorąc, pojęcie imago mundi oznacza zbiór wyobrażeń dotyczących uniwersum, który uformował się w starożytności i prze­ trwał w cywilizacji europejskiej aż do wieku XVII. Wchodzące w jego skład wyobrażenia miały różną proweniencję i przejawiały się na różnych pozio­ mach. Zasadniczą osnową tego modelu pozostaje filozoficzno-astronomiczna koncepcja kosmosu, uporządkowana przez Arystotelesa i Ptolemeusza, a jednym z jej najwybitniejszych chrześcijańskich in­ terpretatorów w Średniowieczu stał się św. Tomasza z Akwinu12. Niezależnie od różnic, które cechowa­ ły dzieła rozmaitych autorów piszących o obrazie świata, punktem wyjścia dla rozważań nad strukturą kosmosu zawsze była leżąca w jego centrum Zie­ mia, którą otaczać miały kolejne, coraz doskonalsze sfery niebiańskie - najpierw te pogrążone w dosko-

The first cosmological model was probably cre­ ated by Anaximander. We do not know what the model looked like —in all probability it depicted the world as flat and from a scientific point o f view it was an open question rather than a clarified con­ cept. Regardless o f all doubts as to the meaning o f the work which is unknown to us today, the philoso­ pher made an attempt to establish a representation o f the Earth suspended in cosmic space.1 Know­ ing the nature o f the Greek philosophy o f that time, one can assume that Anaximander had also incorporated mythical motifs into his model which nevertheless was the first attempt at a rational and scientific handling o f the knowledge which until that time had been reserved exclusively to oral re­ ligious traditions. The philosopher had thus begun a quest which became one o f the most important challenges o f both ancient philosophy and science. Subsequent attempts at establishing more and more complex models o f the cosmos resulted in forming a coherent model o f the Universe which proved to be one o f the most long lasting elements o f the ancient culture, especially as it was later adapted to the Christian outlook on the world, o f which it re­ mained the core element for over a Millennium. Generally speaking, the notion imago mundi stands for a set o f notions relating to the Universum which was shaped in classical Antiquity and survived in E u ­ ropean civilisations up to the 17th century. The ideas that it involved were o f different origins and mani­ fested themselves on various levels. The philosophico-astronomical concept o f the cosmos organised by Aristotle and Ptolemy remains the fundamental fabric o f the model. In the Middle Ages St. Thomas Aquinas2 became one o f the most eminent Chris­ tian commentators o f the notion. Regardless o f the differences which characterised the works o f the various authors who wrote about the model o f the Universe, the starting point for deliberations about the structure o f the cosmos was always that Earth lay in its centre. The Earth was thought to be sur-

1 Por. G. S. K irk , J. E. R av en , M. S c h o fie ld , Filozofiaprzed sokratejska. Studium krytyczne y wybranymi tekstami, tłum. J. Lang, Warszawa—Poznań 1999, s. 112-113. 2 Zob. M. K a r a s , Natura i struktura wszechświata w kosmologii św. Tomasza %Akwinu, Kraków 2007.

1 C f. K irk , G .S ., R av en , J .E ., S c h o fie ld , M. Presocratic Philosophers: A Critical History with a Selection of Texts. Translated byj. Lang. Warsaw - Poznań, pp. 112-113. 2 See K a r a s , M. (2007) Natura i struktura wszechświata w kos mologii św. Tomasze: y Akwinu (The Nature and Structure if the Uni verse in the Cosmology of St. Thomas Aquinas). Kraków.

nałym ruchu, a wreszcie nieporuszone. Cały koli­ sty kosmos otaczały hierarchicznie uporządkowane kręgi aniołów, zaś całość zamykała się w transcen­ dentnej przestrzeni Boga, dzięki czemu to wyobra­ żenie wszechświata mogło jednocześnie funkcjono­ wać jako model bytu. Ze względów formalnych w tej złożonej struk­ turze obrazu świata można wyróżnić trzy kompo­ nenty. Pierwszym jest filozoficzna koncepcja bytu, która zapewne była źródłem jej idei. Drugim, as­ tronomiczne dociekania i obliczenia pozwalające zrekonstruować w sposób naukowy kształt wszech­ świata i działające w nim prawa. Wreszcie trzecim stała się teologia, która dwóm pierwszym elemen­ tom nadała chrześcijański charakter, umieszczając nad uniwersum postać Boga, będącego jedynym Stwórcą kosmosu. Stąd też obraz świata stanowił bardzo szeroką kategorię, zwłaszcza że dociekania uczonych nie stały w sprzeczności z baśniowymi wyobrażeniami, którymi tajemnice wszechświata tłumaczyli sobie zwyczajni ludzie. Obraz taki mógł więc funkcjonować zarówno w dużym uproszcze­ niu, jak i w subtelnej formie naukowej, czy też filo­ zoficzno-teologicznej refleksji, dzięki czemu zyskał charakter uniwersalny. Opisana sytuacja uległa radykalnej zmianie w XV II wieku, ale jej zapowiedzi można szukać już w epoce Renesansu. Zyskały wówczas posłuch nowe koncepcje, w kontekście których świat jawił się jako nowa dynamiczna jakość. Kosm os przestał być do­ skonałym, zamkniętym układem i stał się odwzoro­ waniem natury podlegającej ciągłej kreacji, a więc i podatnej na nieustanne zmiany. Proces powstania świata odczytywany w tym kontekście uznano za równoznaczny z alchemicznym procesem, będącym nieustannym rozwojem. Najdoskonalszym językiem wyrażającym nowe koncepcje stała się matematyka, zaś żywiołowy rozwój nauk eksperymentalnych, a przede wszystkim astronomii, dostarczył dowo­ dów dla potwierdzenia literackich intuicji - starej wizji świata nie dało się utrzymać w konfrontacji z obserwacjami, które przyniosły zupełnie inne od­ wzorowanie nieba i kosmosu. Na pytanie o to, co stało się impulsem do tak radykalnej zmiany tradycyjnego obrazu, mimo po­ parcia tradycji i autorytetu nauki, a nawet doktryny religijnej, nie ma jednej odpowiedzi. Rozbieżność opinii współczesnych uczonych w ocenie tego faktu jest też znaczna i uzależniona od tego, w jaki sposób określają oni ów obraz, a w konsekwencji siłę jego oddziaływania. W tym miejscu chciałabym przed­ stawić kilka klasycznych opinii dotyczących proble-

rounded by subsequent celestials each more perfect than the previous one. The spheres that came first were the ones plunged into perfect movement and the ones that came last were motionless. The whole circular cosmos was surrounded by hierarchically arranged circles o f angels whereas the entirety was encapsulated in the transcendent space o f God, due to which this notion o f the Universe could function as a model o f a being at the same time. From a formal point o f view three components can be distinguished in this complex structure o f the model o f the Universe. The first component is the philosophical notion o f the being which must have been the root o f the idea. The second - the as­ tronomical inquires and calculations enabling us to scientifically reconstruct the shape o f the Universe as well as the laws, acting within it. Last, but not least, the third component is theology which gave a Christian character to the first two components by placing God, the sole Creator, above the Universe. Therefore, the image o f the Universe constituted a very wide category especially as the inquiries o f scholars stood in no contradiction to the fairytale images by means o f which ordinary people tried to make sense o f the secrets o f the Universe. Thus, such a model / image could function both as a sim­ plified one and in the subtle form o f a scientific or philosophico-theological reflection thanks to which it became universal in nature. The situation described above changed radically in the 17th century but one can look for signals o f change already in the Renaissance. At that time peo­ ple started believing in new concepts in which the world appeared as a new, dynamic quality. The cosmos ceased to be a perfect and self-con­ tained system and became a reflection o f nature which, being constantly created, is susceptible to changes. The process o f the creation o f the world as seen in this context has been stated to be equiv­ alent to the alchemical process, which is constant development. Mathematics became the ultimate language by means o f which the new notions could be described while the vigorous development o f the experimental sciences, above all astronomy, provided proof by which non-scientific intuitions were confirmed: the old vision o f the world was impossible to hold on to, in confrontation with the observations which resulted in totally different rep­ resentations o f both the sky and the cosmos. There is no single answer to the question what became the impetus for such a radical change o f the traditional image o f the world despite it having

mu tradycyjnego obrazu świata oraz jego przemia­ ny, a następnie zestawić je z tekstami źródłowymi. Zabieg ten pozwoli stwierdzić, że koncepcja obrazu świata zawsze miała istotne znaczenie, ale, jak się wydaje, nieco inne niegdyś i obecnie. Ani przegląd literatury przedmiotu, ani — tym bardziej - wybór źródeł nie wyczerpuje tematu. Postaram się nato­ miast wskazać na najistotniejsze wątki, które poja­ wiają się w wyróżnionych grupach tekstów. W swojej książce Odrzucony obraz C. S. Lewis zastanawia się przede wszystkim nad niezwykłą trwałością uformowanego jeszcze w starożytności obrazu świata3. Kryje się w tym pewien paradoks, ponieważ w antycznej koncepcji obrazu świata wąt­ ki mityczne odgrywały zasadnicze funkcje, podczas gdy w chrześcijańskim Średniowieczu ze względów oczywistych mitologia nie cieszyła się dobrą opinią. Zmieniały się poglądy, mody literackie i artystycz­ ne, a ów obraz trwał nienaruszony i odporny na upływający czas, jeszcze w Renesansie. Jak podkre­ ślił Lewis, zasadniczą cechą tradycyjnego modelu było to, że stał się on nośnikiem sensu i wyrazem prawdziwej doskonałości, jako że posiadał „znaczą­ cą formę” oraz był manifestacją boskiej mądrości4. Jako taki, obraz świata jest, można by rzec, z natury ikonograficzny, to znaczy wyjaśnia on nie tylko ma­ tematycznie czy teologicznie, ale przede wszystkim w sposób obrazowy (nawet jeżeli jest tekstem) kwe­ stię istnienia i funkcjonowania kosmosu. Dopiero u schyłku tej epoki sytuacja uległa radykalnej prze­ mianie - jeden doskonały model został zastąpiony przez wiele innych, fascynujących, a zarazem nie­ trwałych. Ta sytuacja sprawiła, że, nie wyłączając sa­ mego Lewisa, wielu dzisiejszych autorów wspomina miniony obraz z poczuciem nostalgii, chociaż nikt nie może wątpić, że jego założenia opierały się na fałszywych przesłankach i w zestawieniu z obecną wiedzą jakakolwiek próba jego reaktywacji nie była­ by już możliwa. W negatywnej ocenie procesu znoszenia dawne­ go obrazu świata jeszcze dalej poszedł Alexandre Koyre przedstawiając go jako prawdziwy „kryzys świadomości europejskiej” i podkreślając „rozpacz” i „zamieszanie” wynikające z przyjęcia tzw. nowej filozofii. Zdaniem tego autora, efektem odrzucenia tradycyjnych przekonań stała się „destrukcja kos­ mosu” związana z sekularyzacją jego wyobrażeń5.

been supported by tradition, academic authority and even religious doctrine. The divergence o f opinions o f contemporary academics as to the evaluation o f this fact is also considerable and depends o f the way they define the image and; in consequence, its power o f influence. At this point I would like to present a few classic opinions regarding the issue o f the traditional image o f the world and its change and then compare them with source texts. By do­ ing this I shall be able to prove that the notion o f the image o f the world has always been vital but its meaning and significance were very different in the past to what they are now. A review o f the literature on the subject does not exhaust the topic, much less does the bibliography to this paper. What I have tried to do is to point out the most important motifs which appear in the chosen groups o f texts. In his book “The Discarded Image” C.S. Lewis ponders, above all, over the fact that the image o f the world,3 which had been shaped as early as in Antiquity, was so long-lasting. This fact involves a paradox because the mythical motifs, played a significant part in the classical notion o f the im­ age o f the world, whereas the mythology in the Christian Middle Ages, for obvious reasons, did not have a good reputation. Views, literary and artistic styles changed while the image stayed intact resist­ ant to the passage o f time as late as in the Renais­ sance. As Lewis stressed, the fundamental feature o f the traditional model consisted in the fact that it became the means o f conveying sense and the expression o f true perfection, as it had a “ mean­ ingful form” and was the manifestation o f G od’s wisdom.4 As such, the image o f the world is, you can say, iconographic by nature, i.e. it explains not only mathematically or theologically but, above all, by means o f icons (even if it is a text) the problem o f the existence and functioning o f the cosmos. Only at the close o f the era did the situation change radically - one perfect image was replaced by many fascinating but, at the same time, short- lived mod­ els. This situation resulted in the fact that many con­ temporary authors, including Lewis, thought o f the bygone image with a sense o f nostalgia although without doubt its assumptions were based on false premises and, in comparison with today’s knowl­ edge, any attempt to revive it would be impossible.

3 C. S. L ew is, Odrzucony obraz Wprowadzenie do literatury średnio wiecznej i renesansowej, tłum. W. Ostrowski, Kraków 2008. 4 C. S. L ew is, op. cit., s. 173. 5 A. K o y re , Od zamkniętego świata do nieskończonego wszechświata, tłum. Ola i Wojciech Kubińscy, Gdańsk 1998, s. 9-15.

3 L e w is, C.S, The Discarded Image. An Introduction to Medieval and Renaissance Uterature. Cambridge 1988 4 L e w is, op. cit., p. 204.

W zakończeniu swojej książki Koyre podkreślił, że od tej pory świat przejął ontologiczne atrybu­ ty Boga, co miało stać się zapowiedzią przyszłego kryzysu religii w świecie cywilizacji zachodniej, przy czym nie zawahał się nazwać tego „horrendalną ceną” 6. Jednocześnie obok tak minorowych tonów znajdujemy w tej klasycznej lekturze fascynujący opis przemian, następujących od Średniowiecza po czasy nowożytne w filozofii i nauce, które stały się punktem wyjścia dla zaistniałej transformacji. Stąd też czytelnik staje przed nie lada dylematem, gdyż wnioski wydają się nieadekwatnie surowe w stosun­ ku do omówionego materiału. Znacznie łagodniej odniósł się do kwestii prze­ mian obrazu świata Norbert M. Wildiers. Jeżeli we­ dług Lewisa ten obraz narodził się w starożytności i chrześcijaństwo niewiele już do niego wniosło, to wspomniany autor zdefiniował imago mundi „jako odniesienie do kosmologicznych wyobrażeń czło­ wieka o wszechświecie, o ile tworzyły one tło jego religijnego myślenia i mniej lub bardziej nań wpły­ wały” . W tym religijnym kontekście nie sposób pominąć faktu, że cała interpretacja obrazu pozo­ stawała chrześcijańska i że bez tej symbiozy anty­ czny obraz zapewne nie mógłby w ogóle przetrwać. Wildiers nie zakończył swoich rozważań na Rene­ sansie, uważając zachodzące w następnych wiekach przemiany nie tyle za zawieszenie dawnego obrazu, co za jego dalszą ewolucję, a nawet posunął się do stwierdzenia, że obrazem może być również „brak obrazu” . Niezwykle przychylną koncepcję tradycyjnego obrazu świata znajdujemy również w pismach Han­ sa Blumenberga. Jeżeli dla Lewisa pojęcia obrazu i modelu świata były synonimami, to w ujęciu Blu­ menberga istnieje między nimi wyraźna różnica: Przez „m odel świata” (Weltmodelle) rozumiem całościowe przedstawienie rzeczywistości empi­ rycznej, uzyskiwane stopniowo w ramach nauk przyrodniczych, uwzględniające wspólność ich twierdzeń. Natom iast „obrazem świata” (Weltbil der) nazywam tę istotę rzeczywistości, w której i przez którą człowiek rozumie siebie samego, kieruje swoimi ocenami, ustala swoje cele prak­ tyczne, chwyta własne możliwości i konieczności, projektuje się w swoich własnych potrzebach8.

6 A. K o y re, op. cit., s. 283-285. ' N. M. W ild iers, Obra% świata a teologia od średniowieczna do dfi siaj, tłum. J. Doktór, Warszawa 1985. 8 H. B lu m e n b e rg , Weltbilder und Weltmodelle, „Nachrichten der Giessener H ochschulgesellschafft. XX X, Giessen 1961, s. 69 i n., tłum. polskie za: S. Klemczak, Szaleństwo prób definio

The assessment o f doing away with the old im­ age o f the world made by Alexandre Koyre was even more negative. He presented the process to be “ a true crisis o f European awareness” and em­ phasised the “ confusion” and “ despair” resulting from the adoption o f the “ new philosophy” . In the author’s opinion, the “ destruction o f the cosm os” related to the secularisation o f the images result­ ing from the rejection o f traditional views.3 In the final part o f his book Koyre emphasised that from then on the world had taken over the ontological at­ tributes o f God. This was to become the harbinger o f the later crisis o f religion in the world o f West­ ern civilisation which the author did not hesitate to call “ a horrendous price to pay.” 6 However, beside such sombre tones we find in this book a fascinat­ ing account o f the changes that have occurred in philosophy and science from the Middle Ages to modern times and later became the starting point o f the ensuing transformation. Thus, the reader faces a considerable problem for the conclusions seem inadequately rigorous in comparison with the issues discussed. The issues o f transforming the image o f the world was treated much more leniently by Norbert M. Wildiers. If according to Lewis the image was born in Antiquity and Christianity did not contrib­ ute a lot to it, the aforementioned author defined imago mundi as a reference to the cosmological ways o f picturing the Universe by man; as long as they were the background o f his religious thinking and influenced him to a lesser or greater degree.7 In this religious context it is impossible not to take into account the fact that the entire interpretation o f the image remained Christian and that without this symbiosis the image characteristic o f classical An­ tiquity would probably not have survived at all. The Renaissance was not the last era Wildiers pondered over, as he believed the transformations occurring in later eras not to be the suspension or abandon­ ment o f the previous image but as its further evolu­ tion. He even went so far as to claim that the lack o f an image may be an image as well. A concept that is extremely favourably inclined towards the traditional image o f the world is to be found in the writings o f Hans Blumenberg. Where­ as for Lewis the ideas o f an image and model o f the 1 Koyre, A. From the Closed World to the Infinite Universe. Translated by Ola and Wojciech Kubińscy (1998). Gdańsk, pp. 9-15. fl K o y re , op.cit., pp. 283-285. 7 W ild iers, N.M. The Theologian and His Universe: Theology and Cosmologyfrom the Middle Ages to the Present. Translated by J. D ok­ tór (1985). Warsaw.

Również Blumenberg zwrócił uwagę na staro­ żytny rodowód obrazu i, podobnie jak Lewis, pod­ kreślił, że w koncepcji obrazu świata wielką rolę odgrywa kwestia jego sensowności, dzięki której człowiek może rozumieć nie tylko świat, ale prze­ de wszystkim samego siebie. Zdaniem Blumenberga, pierwszy model został przedstawiony w dziele Mikołaja Kopernika. Od tej pory pojawiały się jego kolejne warianty, które ciągle podawały w wątpli­ wość poprzednie, ale żaden z nich nie był w stanie zająć pozycji obrazu świata, chociaż niektóre mogły sobie rościć do tego prawa. Zdaniem tego autora, model świata nie ma już tego doniosłego znacze­ nia, stanowiąc jedynie jedną z możliwości schema­ tycznego przedstawienia wiedzy o świecie, wynika­ jącej z obowiązującego stanu empirycznych badań, a jego cechą charakterystyczną jest to, że podlega ciągłej zmianie. Obraz jest potwierdzeniem jedności świata, w modelach reprezentuje się jego różnorakość i wielość. W tym też sensie można stwierdzić, że obraz świata jest antropomorficzny, podczas gdy model jawi się jako nieludzki. Zupełnie inną perspektywę dla rozważań nad uwarunkowaniami tej bezprecedensowej przemia­ ny światopoglądowej zaproponował Thomas Kuhn w Przewrocie kopernikańskwP. Przede wszystkim Kuhn przeprowadził analizę w konwencji opisu zmiany paradygmatu, podkreślił też, że podobne badania muszą mieć charakter interdyscyplinarny, czyli jak on sam to ujął „wieloaspektowy” , gdyż taka jest natura samej przemiany światopoglądu, któ­ rą można zaobserwować na wielu poziomach. Za najważniejsze z owych dyscyplin naukowych uznał filozofię, naukę i samą astronomię. Również według Kuhna, przewrót zapoczątkowany przez pojawienie się dzieła Kopernika nie jest bynajmniej rozdziałem zamkniętym, a współczesna kosmologia stanowi jego następstwo, przy czym żadna koncepcja na­ ukowa nie może być uznana za ostateczną910. Bierze się to stąd, że także przy założeniu istnienia jednej rzeczywistości, nie da się utrzymać jednego języka, który o tym mówiłby. Co więcej, zdaniem tego au­ tora następujące zmiany paradygmatów warunkują postęp wiedzy, gdyż bez charakteryzujących je za­ sadniczych odrębności nie sposób byłoby przekra­ czać ograniczenia, immanentnie tkwiące w każdym z paradygmatycznych systemów. wania mitu. Mit w badaniach religioznawców, „Studia Religiologica” , z. 38, 2006, s. 57. 9 Th. S. K u h n , Przewrót kopernikański. Astronomia planetar na w dziejach myśli Zachodu, tłum. S. Amsterdamski, Warszawa 2006. 10 Th. S. K u h n , op. cit., s. 20-21.

world were synonymous, from the point o f view o f Blumenberg there is an important distinction be­ tween the two. “ By the model o f the world (Weltmodelle),” he wrote, “ I mean the overall representa­ tion o f empirical reality obtained gradually within the confines o f natural sciences which takes into ac­ count the commonality o f their claims. What I call the ‘image o f the world’ (Weltbilder) is the essence o f reality in and by means o f which a human is able to understand himself, control his assessments, set his practical goals, grab his own possibilities and ne­ cessities, projects himself within his own needs.” 89 According to Blumenberg, the image o f the world dated back to Antiquity, and like Lewis, he empha­ sised the fact that the issue o f the sense o f the world plays a major part in the concept o f its image. It is thanks to this issue that a human being is able to un­ derstand not only the world but, first and foremost, himself. According to Blumenberg, the first model was presented in the work o f Nicholas Copernicus. Since that time many variants o f it have appeared and cast doubts on the previous ones, but none o f them was able to become an image o f the world, al­ though some could claim the right to do so. The au­ thor states as well that the model o f the world is no longer o f momentous importance, as it is just one o f the possibilities o f a schematic presentation o f our knowledge o f the world, resulting from the cur­ rent state o f empirical research and characterised by constant transformations. The image confirms the unity7o f the world, whereas the models represent its versatility and multiplicity. In this sense it can also be claimed that the image o f the world is anthro­ pomorphic whereas the model seems inhuman. In Blumenberg’s concept there also appeared an issue o f adequacy o f signs and reality in the image o f the world; the adequacy is suspended in the models, basing on signs alone. A totally different perspective for the delibera­ tions on the conditioning o f this unprecedented transformation o f the outlook on the world was proposed by Thomas Kuhn in The Copernican Kevolu tion? What he did was, above all, conduct his analy8 B lu m e n b e rg , H. “Weltbilder und Weltmodelle” Nachrichten der Giessener Hochschulgesellschaft, vol. X X X , Giessen 1961, p. 69 and further. Polish translation af­ ter K le m c z a k , S. Szaleństwo prób definiowania mitu. Mit w badaniach religioznawców (The Madness of the Attempts at Defining Myths. The Myth in the Studies of Religion), “ Studia Religiologica” . 2006, issue 38, p. 57 [translator’s note: If not stated otherwise, all quotations in this study are translated into English by me]. 9 K u h n , T.S. The Copernican Revolution. Planetary Astronomy in the Development of Western Thought. Translated by S. Amsterdamski

W podsumowaniu dotychczasowych rozważań można więc stwierdzić, że pojęcie imago mundi jest szczególnie obszerne i, jak podkreślał Lewis, zawiera w sobie wiele ideowych wątków, które rozpatrywane niezależnie mogą pozostawać wzajemnie sprzeczne, co dotyczy przede wszystkim współistnienia platonizmu, arystotelizmu oraz astronomii ptolemejskiej. Ważnym elementem tradycyjnego systemu był zwią­ zek obrazu świata z religią, dzięki czemu świat po­ zostawał w ciągłej relacji ze sferą absolutu, ale jego ideowe centrum znajdowało się na ziemi, co mogło dawać człowiekowi większe poczucie sensu, który jest uznawany za wartość samą w sobie, nawet jeżeli jego stwierdzenie znajduje się w opozycji do odkryć naukowych. W opracowaniach pojawia się też zna­ mienna tendencja do zacierania różnic występują­ cych przecież w różnorodnych koncepcjach obrazu świata, gdyż tylko jedność obrazu ma potwierdzać poczucie jedności uniwersum. Przejdźmy teraz do analizy źródłowej. Należy ją rozpocząć od Platona, który zainicjował rozważania nad kwestią obrazu świata w Timajosie. Tekst ten ma znaczenie niebagatelne, zważywszy na wielką po­ pularność tego dialogu w Średniowieczu. Czytamy tam, co następuje: Świat bowiem jest rzeczą najpiękniejszą spo­ śród zrodzonych, a jego budowniczy jest naj­ doskonalszą z przyczyn. Konsekwentnie, świat zrodzony w tych warunkach został utworzony według modelu, który jest przedmiotem rozumu i myśli, i jest tym samym. Jeśli tak się rzeczy mają, jest absolutnie konieczne, aby ten świat był obra­ zem jakiegoś innego świata11.

Dla Platona najważniejszy był nie obraz świata, ale jego wzorzec, którego obraz stanowił jedynie pochodną. Pisząc o modelu świata używał on poję­ cia paradeigma, które w polskim tłumaczeniu zostało oddane jako model, ale w języku greckim oznacza przede wszystkim wzorzec. Wzorzec jest doskonały i intelligibilny, a co najważniejsze, uprzedni w sto­ sunku do istnienia świata, którego ten jest obrazem, a więc swoistą analogią1112. Problem wzajemnych zależności idealnego m o­ delu i świata Platon kontynuuje w dalszej części dialogu: 11 P la to n , Timajos, tłum. P. Siwek, Warszawa 1986, 29ab, s. 35. 12 „Przyczynę zaś rozumie Platon przede wszystkim jako nie­ zmienny i stały wzór {paradeigma) tego, co zmienne, a więc w sensie ana-logicznym (ana-logou), a nie genetycznym” . Zob. E. W olicka, Mimetyka i mitologia Platona. U początków hermeneu tykifilozoficznej, Lublin 1994, s. 19.

sis as a description o f a change o f paradigms. He also stressed the fact that similar analyses have to be interdisciplinary or, as he put it, multiaspectual in nature, as such is the character o f the change o f outlook on the world itself; the change can be ob­ served on many levels. According to Kuhn, the most important fields o f study were philosophy, science and astronomy as such. In Kuhn’s mind, the revolu­ tion begun by the appearance o f Copernicus’s work is, by no means, a closed chapter as contemporary cosmology has resulted from it, while no scientific theory can be recognised as ultimate.10 The above stems from the fact that even if we presume the existence o f only one reality, you cannot describe it by means o f just one language. Moreover, in the author’s mind the subsequent changes o f paradigms condition the progress o f knowledge; as without the basic distinctions characterising them it would be impossible to overstep the limitations immanent to each o f the paradigmatic systems. To conclude the above deliberation it can be stat­ ed that the notion o f imago mundi is very vast and, as Lewis emphasised, includes many ideological motifs which when considered separately may be contradic­ tory to one another. This is true, above all o f the co­ existence o f Platonism, Aristotelism and Ptolemaic astronomy. One o f the important elements o f the traditional system was the relation o f the image o f the world with religion, thanks to which the world remained in constant relation to the sphere o f the absolute whereas its ideological centre was situated on Earth. This way o f thinking gave a human be­ ing a greater sense o f meaning, which is considered to be a value in itself even if its recognition stands in opposition to the discoveries o f science. Various studies on the subject seem to cover up differences, obviously present in various concepts o f the image o f the world, as only the unity o f the image is able to confirm the unity o f the world. Let us move to an analysis o f the source mate­ rials. It should begin with Plato who initiated the discussion on the image o f the world in Timaeus. Taking into consideration the popularity o f this dia­ logue in the Middle Ages, the text is o f great impor­ tance. It says: “ The world is the fairest o f creations and his creator is the best o f causes. And having been created in this way, the world has been framed in the likeness o f that which is apprehended by reason and mind and is unchangeable, and must (2006). Warsaw. 10 K u h n , op.cit., pp. 20-21.

Cała reszta, aż do narodzin Czasu, była już utworzona na podobieństwo swego modelu, do którego była podobna. Lecz świat nie był jesz­ cze podobny do swego modelu, ponieważ nie za­ wierał jeszcze w sobie wszystkich istot żyjących, które miały być później w nim zrodzone. Ten ostatni już brak B óg usunął za pom ocą dosko­ nałego odwzorowania modelu. W miarę jak jego umysł dostrzegał, jakie i ile gatunków znajduje się w istocie żyjącej, która istnieje, zauważył, że takie same i tę sam ą ilość powinien jeszcze świat przyjąć13.

Demiurg z Timajosa formując świat posługuje się wzorem, który jednak nie jest z nim tożsamy. Platoński wzorzec nie jest więc abstrakcją, tylko „wiecznie Żyjącym” 14, dzięki czemu „istota żyjąca, która istnieje” pozostaje bezpośrednim prototypem świata, w którym w sposób rzeczywisty zawiera się wszystko to, co następnie pojawi się w świecie-obrazie. Z platońskiego punktu widzenia to paradeigma jest prawdziwą rzeczywistością podczas gdy obraz, także świat-obraz, jest jedynie jej cieniem. D osko­ nałość kosmosu wyraża się zatem w maksymalnym upodobnieniu do tego niezwykłego wzorca, w czym ważną rolę spełnia umieszczenie go w czasie, który jest manifestacją archetypicznej miary. Zakładając istnienie pełnej odpowiedniości między wzorcem i obrazem można stwierdzić, że rozpoznanie róż­ nych form życia, jakie pojawiły się w obrazie kos­ mosu, stanowi jedyny pewny sposób zgłębienia ta­ jemnic wzorcowego archetypu. Koncepcję takiego idealnego modelu-wzorca świata, którego autorem pozostaje Bóg, przejęli powszechnie myśliciele chrześcijańscy. W tekstach łacińskich odpowiednikiem pojęcia paradeigma stały się pojęcia exemplum, archetypus, a następnie exemplar, które było najpopularniejsze zwłaszcza w później­ szym okresie151 . Pojęcie to odegrało szczególnie istotną funkcję w pismach chrześcijańskich platoników. U schyłku starożytności tak pisał o świecie 13 P la to n , Timajos, 39d, s. 48. 14 P la to n , Timajos, 37d, s. 45. 15 W łacińskim tłumaczeniu Timajosa, dokonanym przez Chalcydiusza, znajdujemy wszystkie trzy możliwości oraz dodatko­ wo indicium, por. Plato Latinus, ed. R. Klibansky, vol. IV, Timaeus a Calcidio translates, ed. J. H. Waszink, Londinii et Leidae MCMLXXV, Index graeco-latinus, s. 372. Łacińskie pojęcie exem plar może oznaczać wzór, ideał do naśladowania, pierwowzór, jak również rzecz, na podobieństwo której wykonuje się drugą próbę, wreszcie platońską ideę. Dalsze znaczenia są pochod­ nymi wymienionych wcześniej. Może to być oryginał jakiegoś pisma, a także: odbicie, obraz, wizerunek, podobizna, kopia, odpis i wreszcie egzemplarz.

therefore o f necessity, if this is admitted, be a copy o f something.” 11

What was more important for Plato than the im­ age o f the world was its pattern whose image was only a derivative. When writing about the model o f the world, Plato used the term paradeigma, which in Greek means a prototype. The prototype is perfect, intelligible, and what is most important, prior to the world which is its image ergo a sort o f analogy.12134 Later in the dialogue Plato continues the problem o f mutual relationships between the ideal model and the world: “ Thus far and until the birth o f time the cre­ ated Universe was made in the likeness o f its model, but inasmuch as all animals were not yet comprehended therein it was still different. What remained, the Creator then proceeded to fashion after the nature o f the prototype. N ow as in an ideal animal the mind perceives ideas and species o f a certain nature and number, he thought that this created animal ought to have species o f a like nature and number.” 13

While shaping the world, the demiurge from Timaeus uses the prototype which, however, is not identical to it. Hence, the Platonic prototype is not an abstraction but an “ eternal Living Creature,” 14 due to which fact “ the living creature that exists” remains a direct prototype o f the world which in reality contains everything that will later appear in the world-image. From a Platonic point o f view it is the paradeigma that is the true reality whereas the im­ age, also the world-image, is only its shadow. A per­ fect character o f the Universe is thus expressed by making it completely alike this extraordinary pat­ tern, which is achieved by placing it in time which is a manifestation o f archetypal measure. Assum ­ ing that there is a total correspondence between the pattern and the image, it can be stated that the rec­ ognition o f various forms o f life which appeared in the image o f the Universe is the only reliable way to fathom the mysteries o f the model archetype.

11 Timaeus. Translated by Benjamin Jowett (1949). New York: Liberał Art Press. 12 “The cause is understood by Plato mainly as a constant and invariable prototype (paradeigma) o f what is variable, so in an analogous sense (ana logou), and not genetic.” W olicka, E. (1994) Mimetyka i mitologia Platona. U początków hermeneutykifilo \'ofiaynej (Mimetics and Plato’s Mythology. A t the beginnings of Philo sophical Hermeneutics). Lublin, p. 19. 13 Timaeus, op.cit. 14 Timaeus, op.cit.

Boecjusz w swoim dziele O pocieszeniu, jakie daje fi lozpfia\ Ty, który myślą ciągłą rządzisz światem, Twórco Nieba, ziemi; każesz czasowi iść odwiecznie, Sam niewzruszony wszystko wprawiasz w ruch

[...] Z niebieskiego wzoru wywodzisz wszystkie rzeczy, Najpiękniejszy, z myśli wysnułeś piękny świat - obraz, I utkałeś całość z najlepszych części. Liczbami łączysz elementy i przez to - zimno z gorącym, suche z mokrym zgadzają się, ogień płonąc, czysty znika, a ziemia nie zapada się pod sobą16.

W tej poetyckiej modlitwie Boecjusz wspomi­ na zarówno o wzorze, jak i obrazie. Podobnie jak w ujęciu Platona, wzorzec ma charakter intelligibilny, a obraz będący zarazem światem, zyskuje wy­ miar materialny. Innymi słowy to, co we wzorcu jest założeniem i planem, urzeczywistnia się w obrazie. Istotną zmianą jest natomiast podkreślenie tego, że ów boski wzorzec jest raczej oddaniem stwórczej „miary i wagi” . Ponadto boski wzorzec świata był także przez chrześcijan interpretowany jako idee istniejące w boskim umyśle i stanowiące doskonały zapis świata w jego wersji intelligibilnej i doskonałej17. Platoński problem boskiego wzorca odegrał bar­ dzo istotną rolę w myśli Mikołaja z Kuzy. Pisał on: To, co znajduje się we wszystkim i w czym wszystko się znajduje, nie może być niczym większym ani mniejszym. Dlatego jest wzorem wszystkich rzeczy18.

Wzorzec, według Mikołaja z Kuzy, nabrał więc przede wszystkim cech transcendencji i jak ona stał się paradoksalnym przedmiotem dociekań uczonej niewiedzy. Sam wzorzec pozostawał niewyrażalny,

16 B o e c ju s z , O pocieszeniu, jakie daje filozofia, tłum. G. Kuryle­ wicz, M. Antczak, Kęty 2006, IX, 1-10, s. 74. 17 Por. np. koncepcję idei (prototypd) Eriugeny: „Causae itaque primordiales sunt { ...} quas Graeci Ideas vocant, hoc est spe­ cies vel formas aeternas et incommutabiles rationes secundum quas et in quibus visibilis mundus formatur et regitur, ideoque a Graecorum sapientibus Prototypa appellari meruerunt, hoc est principalia exempla quae pater in filio fecit et per spiritum sanctum in effectus suos dividit atque multiplicat” (615d-616a), Johannes S c o ttu s E riu g e n a , Periphyseon, Liber secundus, ed. I.P. Sheldon-Williams, Dublin 1972, s. 204. 18 M ik o łaj z K uzy, Ogrye w kulę: dialog w dwóch księgach, tłum. A. Kijewska, Warszawa 2006, s. 68-69.

The concept o f such an ideal model-pattern o f the world whose author is God was adapted by Christian thinkers. In Latin texts the termparadeigma was replaced by such equivalents as exemplum, arche typus, and the word exemplar, which later became the most popular o f them all.17 This term played a par­ ticularly important role in the texts o f Christian Platonists. At the end o f the Antiquity Boethius wrote in his Consolation of Philosophy'. “Thou who dost rule the Universe with ever­ lasting law, founder o f earth and heaven alike, who hast bidden time stand forth from out Eternity for ever firm Thyself, yet giving movement unto all (...) Thou makest all things follow that high pat­ tern. In perfect beauty Thou movest in thy mind a world o f beauty, making all in alike image, And bidding the perfect whole to complete its perfect functions. All the first principles o f nature Thou dost bind together by perfect orders as o f numbers, So that they may be balanced each with its op ­ posite: cold with heat, and dry with moist together, thus fire may not fly upward too swiftly because too purely, nor may the weight o f the solid earth drag it down and overwhelm it.” 16

In this poetic prayer Boethius mentions both the pattern and the image. Like Plato, the pattern is intelligible and the image, being the world at the same time, acquires a material dimension. In other words, what is an assumption and a plan in the pat­ tern becomes reality7 in the image. However, there is one crucial change. Boethius emphasises the fact that this divine pattern is rather a representation o f creative “ measure and weight” . What is more, also the Christians interpreted the divine pattern o f the world as ideas existing in G od ’s mind and constitut-

15 In the Latin translation o f Timaeus made by Calcidius we find all three possibilities, and indicum, cf. Plato Latinus, ed. R. Klibansky, vol. IV. Timaeus a Calcidio translatus, ed. J. H. Waszink, Londinii et Leidae MCMLXXV, Index graeco-latinus, p. 372. Latin notion o f exemplar can mean a pattern, an ideal to follow, the prototype, and an object used as a model when the second attempt is made, and finally a Platonic idea. Further meanings are derivatives o f the one mentioned earlier. Thus, it can be the original o f a text, also a reflection, image, copy. 16 B o e th iu s, The Consolation of Philosophy. Translated by W.V. Cooper (1902) London: J.M. Dent. The Temple Classics.

ale Kuzańczyk wskazywał na różne sposoby jego przybliżenia: To zaś, że niedostępne nam byty duchowe m ogą jednak być przez nas badane poprzez sym­ bole, ma swoje źródło w tym, cośmy wyżej p o­ wiedzieli — że mianowicie wszelkie rzeczy łączy jakiś ukryty przed nami stosunek, skoro powstaje z nich wszystkich jeden Wszechświat, a wszystkie, w jednym Największym zawarte są nim samym. I chociaż, jak wiadomo, wszelki obraz zbliża się w swym podobieństwie do wzorca, to jednak ża­ den, oprócz obrazu Najwyższego, będącego tym­ że samym w jedności natury, co wzorzec - nie­ zdolny jest tak się upodobnić bądź utożsamić ze wzorcem, aby nie mógł w nieskończoność coraz bardziej upodabniać się doń i przybliżać19.

Jedyną drogą poznania wzoru stała się więc dą­ żąca w nieskończoność procedura matematyczne­ go projektowania jego kolejnych obrazów-modeli, w której kluczową rolę odgrywało poszukiwanie ukrytej proporcji łączącej wszystkie rzeczy w jed­ ności, zawartej w strukturze wzoru. Mikołaj z Kuzy wskazał w sposób wyraźny, że chociaż w rzeczywistości intelligibilnej istnieje tylko jeden wzorzec będący ideą rzeczy, to w wymiarze materialnym z konieczności pojawia się on w wielu wariantach, ponieważ nie ma tu takiej jednej postaci, która odpowiadałaby jego transcendentnej naturze: N a przykład boski Platon, który wedle Chalcydiusza, oznajmia w Fedonie, iż jeden jest tylko wzorzec albo idea wszystkich rzeczy; sam w sobie jest on jeden, w aspekcie zaś rzeczy, których ist­ nieje m nogość, widzimy wiele wzorców20.

Próba uchwycenia boskiego wzorca polega na procesie ciągłego modelowania, którego celem jest ciągłe dążenie umysłu do jego doskonałości, któ­ ra pozostaje jednak nieosiągalna, chociaż określa w sposób „koniekturalny” (aproksymacyjny) kolejne dążące ku niemu formuły prawdy, będące obrazem tego, jak on się w danej chwili jawi, ale ów model ni­ gdy nie będzie tożsamy z boskim Wzorcem. Według Mikołaja z Kuzy poszukiwanie prawdy ostatecznej świata przestało być równoznaczne z rekonstrukcją struktury świata rozumianego jako odzwierciedle­ nie. Jego obrazy są ciągami matematycznych sym­ boli, w których ujawnia się niewyrażalna postać racji świata.

19 M ik o łaj z K uzy, O oświeconej niewiedz, tłum. I. Kania, Kra­ ków 1997, s. 67. 20 Ibidem, s. 81.

ing a perfect record o f the world in its intelligible and perfect version.17 The Platonic idea o f the divine pattern played an important part in the thought o f Nicholas o f Cusa who wrote, “ There can be nothing greater or lesser than that which is present in all things and in which all things are present; therefore, it is the Exemplar o f all things.” 1819

For Nicholas the pattern developed the qualities o f transcendence and as such became a paradoxical subject o f the studies carried out by learned igno­ rance. Thus, the very pattern remained inexpress­ ible but Cusanus pointed to various ways o f brin­ ging that notion closer: “ The fact that spiritual matters (which are un­ attainable by us in themselves) are investigated symbolically has its basis in what was said earlier. For all things have a certain comparative relation to one another (a relation which is, nonetheless, hidden from us and incomprehensible to us), so that from out o f all things there arises one Uni­ verse and in this one maximum all things are this one. And although every image seems to be like its exemplar, nevertheless except for the Maxi­ mal Image (which is in oneness o f nature, the very thing which its Exemplar is) no image is so similar or equal to its exemplar that it cannot be infinitely more similar or equal.” 19

Then an infinite mathematical procedure o f de­ signing successive images-models became the only way to understand the pattern. The key element o f that procedure was the search for a hidden propor­ tion connecting all things in unity, contained in the structure o f the pattern. Nicholas clearly pointed out that although only one pattern exists in the intelligible reality, which 17 Compare the concept o f the idea {prototype o f Briugena: “ Causae itaque primordiales sunt (...) quas Graeci ID EA S (gr) vocant, hoc est species vel formas aeternas et incommutabiles rationes secundum quas et in quibus visibilis mundus formatur et regitur, ideoque a Graecorum sapientibus PROTOTYPA (gr) appellari meruerunt, hoc est principalia exempla quae pa­ ter in filio fecit et per spiritum sanctum in effectus suos dividit atque multiplicat” , (615d-616a), Jo h a n n e s S c o ttu s E riu g e n a, Periphyseon, liber secundus, ed. I.P. Sheldon-Williams (1972). Dublin, p. 204. 18 N ic h o la s o f C u sa , On the Game of Spheres: a dialogue in two volumes. Translated by Pauline Moffitt Watts (1986). New York: Abaris Books. 19 N ic h o la s o f C u sa , On Beamed Ignorance. Translated by Jasper Hopkins (2001). The Arthur J. Banning Press, Minne­ apolis.

Myśl Kuzańczyka była niezwykle nowatorska, na­ tomiast inny słynny piętnastowieczny platonik, jakim był Marsilio Ficino, nie zrezygnował z tradycyjnej koncepcji świata jako obrazu, ale powrócił do cyto­ wanej wcześniej wykładni Platona, którą wzbogacił 0 wątki hermetyczne. Według niego wzorcem świa­ ta jest zbiór, określony jako formae agentes, którymi są idee w umyśle boskim. Idąc za Hermesem Trismegistosem i zarazem Timajosem Ficino twierdził, że świat jest obrazem zawierającym w sobie wszystkie formy, dlatego że będący jego prototypem Bóg rów­ nież zawiera je w sobie. Ponieważ świat nosi w sobie zgodność z tym, wzorem jest piękny i doskonały. Co istotne, formy odzwierciedlające piękno boskie­ go wzorca mogą się ujawniać dzięki działaniu tak natury, jak i sztuki21. W tym ostatnim twierdzeniu zostało wyrażone przekonanie, że człowiek może również uczestniczyć w boskim dziele kształtowania świata, nadając mu piękną formę, a w konsekwencji - sens. W tym kontekście trzeba przypomnieć, że Ficino był żywo zainteresowany astrologią, a stawia­ nie horoskopów było dla niego ujawnianiem tych ukrytych znaczeń, których wyrazu spodziewał się znaleźć w ustaleniu kosmicznych wpływów. W podobnym duchu pisał w XVI wieku Han­ nibale Roselli. Także według niego exemplar należy rozpatrywać w ciągu istotnych przyczyn świata, gdyż pozostaje on doskonałym boskim planem w umyśle Boga i jako taki sam jest najwyższym, intelligibilnym 1 wiecznym światem22. Roselli miał jednak znacznie więcej wątpliwości co do funkcjonowania porządku 21 „Temperatur autem ducunturque a Deo certis modus ad certas formas in materia generandas, non per aliud quam per certas formarum rationes, quae sunt in Deo, quemadmodum instrumenta ards atque naturae per formas agentis diriguntur ad formas. Atque ut formae turn ardficiosae turn naturales perspicuae magis sunt in agente, quam in opera vel instrumends, ita mundi totius formae expressiores modo suo in Deo sunt, quam in sequendbus causis et materia. Quamobrem Mercurius putat mundum esse omniformis Dei imaginem omniformem; et Plato in Timaeo inquit divinam virtutem, cum bonitads suae gratia vellet mundum quam pulcherrimum facere, decrevisse eum ad exemplar illud quod est omnium exellentissimum figurare” , Marsilio Ficino, Teologia Platonica, a cura di M. Schiavone, 1-2, Bologna 1965, t. 1, s. 137-8. 22 „In Timaeo, Timaeum Pythagoricum secutus, ait, mundum a Deo genitum, eiusque generationis causa triplicem esse asservit, videlicet, efficientem, dnem, atque exemplar; vult enim mundum a potentia Dei, bonitads suae gratia, ad divinae sapiendae exemplar effectum suisse. Et quemadmodum in architecto, universi aedificii, eiusque pardum exemplaria; sic in divina intelligentia supra mundum sunt universi mundi huiu, eiusque exemplaria. Quare, exemplar primum, mundum intelligibilem vocat et aeternum; hunc vero temporalem, et sensibilem. at exemplaria vocat ideas in illo” . Hannibal Rosselius, Pjwander Mercurii Tńsmegisti cum commento, Lib. Ill, De ente, ma

is the idea o f things, in the material dimension, out o f necessity, the pattern appears in many variants as here it does not have one form which would be equal to its transcendent nature: “ For example, the divine Plato, who as C al cidius reports, stated in Phaedo that, as it exists in itself, there is one Form or Idea o f all things but with respect to things, which are plural, there seems to be a plurality o f forms.” 2021

An attempt at grasping the divine pattern is a process o f constant modelling whose aim is a con­ stant quest o f the mind for its perfection which, however, remains unattainable although it defines conjecturally successive expressions o f the truth which pursue that pattern and are the image o f it as it appears at a given moment, but that model will never be identical with the divine pattern. Accord­ ing to Nicholas, the search for the ultimate truth o f the world ceased to be synonymous with the re­ construction o f the structure o f the world seen as a reflection. Its images are the sequences o f math­ ematical symbols in which the inexpressible form o f the rational o f the world is disclosed. While Nicholas o f Cusa was extremely innova­ tive in his concept, another famous fifteenth-cen­ tury Platonist, Marsilio Ficino, did not give up the traditional idea o f the world as an image, but came back to the forequoted interpretation by Plato and broadened it with hermetic motifs. According to him the pattern o f the world is a set, defined as formae agentes, which are the ideas in G od’s mind. Following Hermes Trismegistus and Timaeus, Ficino claimed that the world is an image containing in itself all the forms as God, being its prototype, also contains them within himself. Since within itself the world is equal to this pattern, it is beautiful and perfect. O f importance is the fact that the forms reflecting the beauty o f the divine pattern can disclose themselves by means o f nature as well as art.21 The last state20 Ibidem, p. 81. 21 “Temperatur autem ducunturque a Deo certis modus ad certas formas in materia generandas, non per aliud quam per certas formarum radones, quae sunt in Deo, quemadmodum instrumenta ards atque naturae per formas agentis diriguntur ad formas. Atque ut formae turn ardficiosae turn naturales perspicuae magis sunt in agente, quam in opera vel instrumends, ita mundi totius formae expressiores modo suo in Deo sunt, quam in sequendbus causis et materia. Quamobrem Mercurius putat mundum esse omniformis Dei imaginem omniformem; et Plato in Timaeo inquit divinam virtutem, cum bonitads suae gratia vellet mundum quam pulcherrimum facere, decrevisse eum ad exemplar illud quod est omnium exellentissimum fig-

kosmicznych przeznaczeń. Jedną z podstaw renesan­ sowej astrologii stało się twierdzenie, że w przemia­ nach ludzkiego losu mógł wydarzyć się przypadek, za sprawą którego prawo konieczności zostawało na moment zawieszone, a życie człowieka mogło potoczyć się innym, lepszym torem. Niemniej jed­ nak zawsze ów przypadek był losem ślepym, przy­ chodzącym niezwykle rzadko, nie wiadomo skąd i dlaczego. W napięciu determinizmu, konieczności i nieznanego przypadku żaden z układów nie przy­ nosił prawdziwej wolności, a człowiek pozostawał jedynie pionkiem w grze o niewiadomym przebie­ gu i zakończeniu. Według Rosellego Fortuna była faktycznie działającą w świecie siłą, którą określił jednak jako irracjonalną i nieokreśloną. Jej źródłem było według niego istnienie siedmiu rządców sfer planetarnych, który to motyw zaczerpnął z Pimandra. To oni mieli w sposób bezpośredni oddziaływać na losy świata, a więc i poszczególnych ludzi, utrzymu­ jąc wszystko w ryzach narzuconego przez siebie po­ rządku. Roselli uważał, że istnienie i oddziaływanie rządców nie ulega wątpliwości, chociaż nie stanowili oni prawa boskiego. Ponadto fatum stanowi ograni­ czenie człowieka, sprawia, że staje się on nieszczę­ śliwy i zdeterminowany23. Roselli nie odpowiedział w sposób satysfakcjonujący na pytanie, na czym w takim razie polega faktyczna rola owych władców planetarnych sfer w boskim planie i jak ona się ma do istnienia boskiego wzorca, poprzestając jedynie na sformułowaniu wątpliwości tak znamiennych dla całej nadchodzącej epoki. Poczucie zniewolenia w konsekwencji oddziaływania gwiazd stawało się z czasem coraz mocniejsze. W XV II wieku sfera niebios utożsamiona została z kołem Fortuny, ka­ pryśnym i zwodniczym, którym Bóg posługuje się niczym piłką w grze24. Nastąpiło więc znamienne teńa, forma et rebus metapbisicis, Cracovia 1586, Comm. IV, dial. 2, s. 51. 23 “ Fortuna non est natura, neque intellectus; non est Deus, est impetu [...] Fortunam esse causam per accidens [...] Fabricauit, inquit, septem gubernatores, qui circulis mundum sensibilem complectuntur: eorumque dispositio fatum vocatur [...] Fortuna est indefinita, immanifesta; irrationalis” , Hannibal R o se lliu s, Pymander Mercurii Trismegisti cum commento , Lib. IV, De coelo, op. cit., s. 127, 130-131, 134; dalej zob. na temat fatum, ibidem, s. 134-151. 24 John Webster tak pisał o tym w jednym ze swoich wierszy: „Jesteśmy jedynie/ D o gry piłkami dla gwiazd, bo ciskają/ I przerzucają tak nami, jak zechcą” . J. W ebster, Biała diabli ca. Księżna d'Amalfi, tłum. J. Skrzetelski, Wrocław 1968, s. 403; o tym wierszu pisze Wildiers, op. cit., s. 117. Podobną metafo­ ryką posługiwali się również polscy autorzy tej epoki np. Jan Chryzostom Pasek i Zbigniew Morsztyn; zob. J. K. G o liń sk i, Vanitas. O marności w literaturze i kulturze..., Warszawa 1996, s. 101-102.

ment expresses the belief that a human being can also participate in G od’s work o f shaping the world by giving it a beautiful form and as a consequence - meaning. In this context it should be reminded that Ficino took a keen interest in astrology, and for him making horoscopes meant revealing those hid­ den meanings which he expected to find in cosmic influences. A similar approach can be found in the writings o f Hannibal Roselli in the 16th century. He also be­ lieved that exemplar should be considered in the se­ quence o f fundamental causes o f the world as it remains a perfect divine plan in G od ’s mind and as such is the highest, intelligible and eternal world.22 However, Roselli held many more doubts about the way in which cosmic fates function. One o f the bases o f Renaissance astrology was the claim that it was possible for chance to play a role in the changes o f human fate whose law o f inevitability could be suspended for a moment because o f that chance, and the life o f a human being could take a differ­ ent, better direction. Nevertheless, that chance was always blind fate which happened extremely rare­ ly and nobody knew why or from where it would come. In the strain o f determinism, inevitability and unknown chance, none o f the systems brought true freedom and a human being only remained a pawn in the game with an unknown course and ending. According to Roselli, fortune was the power really acting in the world but he defined it as irrational and indefinite. Its source were the seven governors o f the planetary circles —the motif taken by Roselli from Pymander. They were to have a direct influence on the fate o f the world, and in consequence on people’s destiny, by keeping everything within the limits o f the order they imposed. Roselli held no doubts about the existence and rule o f the gover­ nors although they did not make G od’s law. What is more, fatum limits the human being and makes urare” , M a rsilio F ic in o , Teologia Platonica, a cura di M. Schiavone, 1-2, Bologna 1965, vol. 1, pp. 137-8. 22 “ In Timaeo, Timaeum Pythagoricum secutus, ait, mundum a Deo genitum, eiusque generationis causa triplicem esse asservit, videlicet, efficientem, finem, atque exemplar; vult enim mundum a potentia Dei, bonitatis suae gratia, ad divinae sapientiae exemplar effectum suisse. Et quemadmodum in architecto, universi aedificii, eiusque partium exemplaria; sic in divina intelligentia supra mundum sunt universi mundi huiu, eiusque exemplaria. Quare, exemplar primum, mundum intelligibilem vocat et aeternum; hunc vero temporalem, et sensi­ bilem. at exemplaria vocat ideas in illo” , Hannibal Rosselius, Pymander Mercurii Trismegisti cum commento, Lib. Ill, De ente, materia, forma et rebus metaphisicis, Cracovia 1586, Comm. IV, dial. 2, p. 51.

przeniesienie znaczeń, gdyż według tych tekstów już nie planetarni rządcy, ale sam Bóg prowadził tę niezrozumiałą grę. O ile też można było podwa­ żać działanie planet, wobec tej ostatecznej instan­ cji człowiek pozostawał w istocie bezbronny. Tym samym, w XVII wieku dawne wyobrażenie świata stało się wyjątkowo mroczne i z pewnością przesta­ wało wystarczać w wyjaśnianiu tak samego świata, jak i będącej jego źródłem transcendencji. Niezależnie od tego, w jaki sposób Roselli wyra­ żał się na temat działań fortuny i fatum, nie ulega wątpliwości, że był głęboko przekonany o ich ist­ nieniu i traktował je jako surowe prawo rządzące światem. D rogą wolności było dla niego poszuki­ wanie Logosu i wolna sztuka, niemniej jednak obok szczegółowych opisów czynników determinujących ludzkie losy, sugestie dotyczące możliwości ich prze­ kroczenia są jedynie mglistym życzeniem. Jednym z pierwszych, który w sposób zdecydo­ wany odciął się od tego sposobu myślenia był naj­ lepszy uczeń Ficina, Giovanni Pico della Mirandola —jako zagorzały przeciwnik astrologii nie wahał się wystąpić z ostrą reprymendą skierowaną pod adre­ sem swojego mistrza25. Pico wrócił do rozróżnienia, jakie pojawiło się jeszcze w średniowieczu, na as­ trologię spekulatywną, która oznaczała astronomię oraz astrologię wróżebną26. Jeżeli astronomia była wyrazem wolności, to astrologia stawała się sym­ bolem zdeterminowania człowieka przez fałszywe koncepcje, które są złudnym tworem jego umysłu. Dla Pica zodiak był jedynie arbitralnie przyjętym sy­ stemem, bez żadnego odniesienia do rzeczywistości i jako baśń pozostawał tworem ludzkiej wyobraź­ ni. Pico nie mógł się zgodzić na to, żeby zamiast poszukiwać wolności, człowiek stawiał sobie nie­ potrzebne i sztuczne zapory, wynikające z fałszy­ wej wiary w kosmiczne ograniczenia. Podkreślał za to odbywający się bez żadnych zapośredniczeń związek człowieka z Bogiem. Nie da się dzisiaj jed­ noznacznie stwierdzić, co było przyczyną tej radykalizacji. Może też dziwić fakt, że Pico pozostał zwolennikiem magia naturalis, a jednak zarzucił as­ trologię, chociaż wydawać się mogło, że obydwa te systemy są na tyle mocno sprzężone, że nie sposób ich oddzielić. Zapewne ważną rolę odegrały nauki Savonaroli, nie bez znaczenia pozostawały też jego fascynacje kabalistyczne, ponieważ obraz świata 25 Stanowisko Ficina dotyczące astrologii, a także główne tezy polemiki Pica przedstawił E. G a rin , Zodiak tycia. Astrologia w okresie Renesansu, tłum. W. Jekiel, Warszawa 1992, s. 53-92. 26 Na temat początków tego rozróżnienia, a także interpretacji astrologii w Średniowieczu zob. V. I. J. F lin t, The Rise of Magic in Early Medieval Europe, Princeton 1994, s. 92-101; 128-146.

him unhappy and determined.23 Roselli did not give a satisfactory answer to the question concerning the real role o f the governors o f the planetary circles in G od’s plan and its relation to the divine pattern. He only expressed doubts characteristic o f the coming era. The feeling o f enslavement caused by the influ­ ence o f the stars was becoming stronger. In the 17th century the heavens were identified as a wheel o f fortune, capricious and deceptive, which God used like a ball in a game.24256A very significant transfer o f the meanings took place, for according to those texts, no longer did the planetary governors play that in­ comprehensible game but God himself. While the influence o f the planets could be undermined, in the presence o f that ultimate authority the human being was in fact helpless. Consequently, in the 17th century the former notion o f the world became exceptionally dark and was no longer adequate in explaining the world itself as well as the transcendence which was its source. Independently o f the way in which Roselli spoke about the works o f fortune and fate, there is no doubt that he deeply believed in their existence and treated them as a strict law governing the world. His way to freedom was the search for Logos and free art, nevertheless, apart from the detailed descrip­ tions o f those factors determining human fate sug­ gestions concerning the possibilities o f overcoming them are only an obscure wish. Ficino’s best pupil Giovanni Pico della Mirandola was one o f the first to strongly contradict this way o f thinking. Being a sworn opponent o f astrology, he did not hesitate to rebuke his master.23 Pico came back to the distinction, which dates back to the an­ cient times, between speculative astrology, which meant astronomy, and prophetic astrology.26 While 23 “ Fortuna non est natura, neque intellectus; non est Deus, est impetu (...) Fortunam esse causam per accidens (...) Fabricauit, inquit, septem gubernatores, qui circulis mundum sensibilem complectuntur: eorumque dispositio fatum vocatur (...) Fortuna est indefinita, immanifesta; irrationalis” , H an n ib al R o se lli, Pymander Mercurii Trismegisti, L. IV, De coelo, pp. 127. 130-131.134; on fate see Ibidem, pp. 134-151. 24John Webster wrote about it in one o f his poems in this way: “We are only/the balls used to play the game for the stars” , The Duchess of Malfi. Wildiers mentions this poem, op.cit., p. 117. Polish authors o f this age used similar metaphors, e.g. Jan Chryzostom Pasek and Zbigniew Morsztyn, see G o liń sk i, J.K. (1996) Vanitas. O marności n> literaturze i kulturze... (Vanitas. On the Vanity in Uterature and Culture..). Warsaw, pp. 101-102. 25 Ficino’s position concerning astrology and his main theses concerning astrology were presented by E. G a rin , Astrology in the Renaissance’. The Zodiac of Ufe. Translated by W Jekiel (1992). Warsaw, pp. 53-92. 26 For the beginnings o f this division, and the interpretation o f astrology in the Middle Ages, see F lin t, V. I. J. (1994) The

wynikający z tej refleksji miał nieco inny charakter i podobnie, jak w ujęciu Mikołaja z Kuzy, stawał się bardziej układem relacji niż potwierdzeniem kon­ kretnych odwzorowań. Poszukiwanie wolności było tylko jednym z nur­ tów renesansowej kultury. Model świata, jaki znaj­ dujemy w dziele Kopernika, stanowi swoistą synte­ zę tradycji i nowatorstwa, fascynacji hermetycznych i znakomitej matematyki27. W jego zamkniętym mo­ delu nastąpiła jedynie zmiana konfiguracji, przesu­ nięcie akcentu, gdyż od tej pory Ziemia przestała być punktem centralnym i ten z pozoru drobny fakt stał się inspiracją do poszukiwań nieskończoności nie tylko w Bogu, ale i w kosmosie, o czym z takim przekonaniem pisał Giordano Bruno28. Idea nie­ skończonego wszechświata według wielu myślicieli okazała się prawdziwym wyzwoleniem, o czym pi­ sał Pierre Gassendi wTliście do Galileusza: Chciałbym przede wszystkim, abyś był naj­ zupełniej o tym przekonany, mój Galileuszu, że z wielkim zachwytem powitałem tę twoją kopernikańską doktrynę w astronomii, bo przez to sam się ujrzałem panem siebie, kiedy strzaskane zostały zagrody starego świata i układy, a wy­ zwolony i swobodny duch błądzi przez bezmiary przestrzeni29.

To wymowne wyznanie filozofa poświadcza przemianę, która dokonała się u progu nowożytności —człowiek poczuł się bliski boskiej nieskończo­ ności, której archetyp nosił w sobie. Świadomość istnienia uniwersalnego bezkresu, bez wyraźnych granic, mogła dawać nieznane wcześniej poczucie wolności i mocy. Nie wszyscy przyjęli nową astronomię z równym entuzjazmem. Dzieło Kopernika szybko znalazło się na indeksie ksiąg zakazanych, a jednym z pierw­ szych, który zaatakował ten sposób myślenia, był Marcin Luter, opierający swoją krytykę nie tylko na Piśmie, ale i na stwierdzeniu niezgodności koncepcji kopernikańskich z ogólnie przyjętymi poglądami30. Rozterki wynikające z nowej sytuacji John D on­ ne w swoim wierszu przedstawił niczym prawdzi27 Por. A. R o ssi, Giordano Bruno e 1'eremita copernicana, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1981, s. 5n. 28 Por. „(...) il mondo, che gli antichi filosofi tra cui Empedocle dicevano essere generato, ed in seguito eterno, non e Universo, ma soltanto questa macchina e la alter simili a questa” . Zob. G. B ru n o , Acrotismus Camoeracensis, art. L X X X , [w:] Opera La­ tina, vol I, 1, Napoli 1987, p. 189. 29 Cyt. za J. S o k o ło w sk a , Dwie nieskończoności. Szkice o literału rze barokowej Bu ropy, Warszawa 1978, s. 12. 30 Por. S. D rak e , Copernicus. Philosophy and science. Bruno-KeplerGalileo, Norwalk (CT) 1973, s. 3.

astronomy was an expression o f freedom, astrology was the symbol o f man’s determination by means o f false concepts which are a deceptive creation o f the human mind. For Pico the zodiac was just an arbi­ trarily accepted system with no references to reality and as a fairytale it remained a creation o f the human imagination. Pico could not agree to the fact that in­ stead o f searching for freedom man raised unneces­ sary and artificial barriers, which was the consequence o f a false belief in cosmic limitations, and he empha­ sised man’s direct relation to God. Today it cannot be explicidy stated what the reason for Pico becom­ ing so radical was and one may find it surprising that Pico remained a believer in magia naturalis but gave up astrology as both systems seemed to be linked so closely that it would be impossible to separate them. Savonarola’s teaching must have played an important part in that process as well as Pico’s cabalistic fascina­ tions because the image o f the world resulting from this thought was a bit different and, like for Cusanus, it became a system o f relations rather than a confir­ mation o f specific representations. Search for freedom was only one o f the trends in Renaissance culture. The model o f the world found in the work o f Copernicus is a specific synthesis o f tradition and innovation, hermetic fascinations and excellent mathematics.27 In his closed model only a slight change o f configuration took place, a shift o f stress, for then the Earth stopped being the central point and this seemingly insignificant fact inspired those who started searching for eternity not only in G od but in the Universe as well, which Giordano Bruno described with such conviction.28 According to many thinkers the idea o f the eter­ nal Universe meant true liberation. Pierre Gassendi wrote in a letter to Galileo: “Above all I would like you, my Galileo, to be absolutely sure that I welcomed your Copernican doctrine in astronomy with great joy as it gave me the feeling o f being my own master when the barriers and systems o f the old world were shat-

Rise of Magic in Early Medieval Europe. Princeton, pp. 92-101; 128-146. 27 Cf. R o s s i, A. Giordano Bruno e I’eredita copernicana. Wroclaw, Warsaw, Kraków, Gdańsk, Łódź, 1981, p. 5 and further. 28 Cf. “ (...) il mondo, che gli antichi filosofi tra cui Empedocle dicevano essere generato, ed in seguito eterno, non e Universo, ma soltanto questa macchina e la alter simili a questa,” B ru n o G , Acrotismus Camoeracensis, art. LX X X , [in:] Opera Latina, vol. I, 1, Napoli, 1987, p. 189.

wą światopoglądową katastrofę, a jego wiersz The Anatomy of the World pozostaje jednym z najbardziej przejmujących świadectw niepewności, która stała się konsekwencją odrzucenia tradycyjnego obrazu świata: The new Philosophy calls all in doubt, The Element o f fire is quite put out; The Sun is lost, and th'earth, and no m an's wit Can well direct him where to look for it. And freely men confess that this world's spent, When in the Planets, and the Firmament They seek so many new; then see that this Is crumbled out again to his Atomies. ‘This all in pieces, all coherence gone; All just supply and all Relation: Prince, Subject, Father, Son, are things forgot, For every man alone thinks he hath got To be a Phoenix, and that then can be None o f that kind, o f which he is, but he31.

Poezja D onne'a stanowi znakomite podsumo­ wanie tego, czym stało się porzucenie tradycyjnego obrazu świata. W wyobrażeniu dawnego uniwersum Kosm os był harmonijnym ładem, gdzie wszystko było określoną rzeczą w jasno wyznaczonej prze­ strzeni, co wynikało przede wszystkim z głębokiej wiary w dobrego i rozumnego Boga, który stoi nad wszystkim i zsyła najlepsze z możliwych wyroki. Nagle to wyobrażenie rozpadło się na atomy i rela­ cje, w którym nic nie ma swojego ustalonego miej­ sca, przestrzeń jest niewiadoma i zmienna, pełna ruchu wynikającego z nieznanego źródła i dążącego ku niewiadomemu celowi. Obraz był pewnym do­ wodem istnienia Boga i jego doskonałego porząd­ ku, pusta przestrzeń nowego wszechświata brała się z niepewności i mogła tę niepewność pogłębiać, co też paradoksalnie stało się największą siłą no­ wej wiedzy. O tym mówi też zaskakujące podsu­ mowanie - dzięki tej nowej sytuacji człowiek staje się niczym feniks, wyjątkowy i wieczny, który może ciągle na nowo się odradzać, stawać kimś zupełnie 31 Cyt. za Th. S. K u h n , op. cit., s. 224; “Nowa filozofia po­ daje wszystko w wątpliwość: usuwa element ognia, gubi słońce i ziemię, i żadna pomysłowość człowieka nie może wskazać mu, gdzie by mógł ich szukać. I otwarcie ludzie przyznają, że ten świat jest już zużyty, skoro widzą tyle nowego na Planetach i na Firmamencie. I widzą, że wszystko rozpada się na atomy, wszelka spójność ginie. Wszystko jest zastępstwem, wszystko stosunkiem. Władca, Poddany, Ojciec i Syn - to rzeczy zapom­ niane, gdyż każdy człowiek sądzi, że będzie Feniksem i że wo­ bec tego poza nim nikt nie może być tego samego rodzaju, co on” . Przekład polski (zapewne S. Amsterdamskiego, ponieważ nie ma żadnej dodatkowej adnotacji) za: Th. S. K u h n , Prze­ wrót kopernikański..., s. 225, przyp. 8. Por. też: K o y re , op. cit., s. 41; S. D ra k e , op. cit., s. 6.

tered and a free and unconstrained spirit wanders through the vast space.” 29

This meaningful confession o f a philosopher confirms the change that took place at the thresh­ old o f modern times - man felt close to G od ’s infin­ ity whose archetype was in him. The feeling o f the presence o f the universal immensity, which had no clear borders, could give a new sense o f freedom and power. N ot everyone accepted the new astronomy with equal enthusiasm. Copernicus’s work was soon put on the fist o f prohibited books and the first person to attack his theory was Martin Luther, who based his critique not only on the Bible but also on the assumption that the Copernican concept stood in contrast to common sense.3031The dilemmas result­ ing from the new situation were presented by John Donne in his poem as a real catastrophe o f the philosophy o f life, and his poem A n Anatomy of the World remains one o f the most striking testimonies to the uncertainty caused by the rejection o f the tra­ ditional image o f the world: And new Philosophy calls all in doubt, The Element o f fire is quite put out, The Sun is lost, and th’earth, and no man’s wit Can well direct him where to look for it. And freely men confess that this world’s spent, When in the Planets and the Firmament They seek so many new; they see that this Is crumbled out again to his atomies. ‘This all in pieces, all coherence gone, All just supply, and all Reladon; Prince, Subject, Father, Son, are things forgot, For every man alone thinks he hath got To be a phoenix, and that then can be None o f that kind o f which he is, but he.31

Donne’s poetry is an excellent final comment on what the rejection o f the traditional image o f the world meant. In the vision o f the former Univer sum the cosmos was a harmonious, complete order where everything was defined in a clearly determined space, which was the consequence o f a deep faith in a good and wise G od who stood above everything and sent the best possible judgements. Suddenly that vision fell apart into atoms and relations, it be29 Quoted after S o k o ło w s k a , J. (1978) Dwie nieskończoności. Szkice o literaturze barokowej Europy (Two Infinities. Sketches on Eu ropean Baroque Uterature). Warsaw, p. 12. 30 Cf. D ra k e , S. (1973) Copernicus. Philosophy and Science. BrunoKepler Galileo. Norwalk (CT), p. 3. 31 Quoted after K u h n , p. 224; cf. also K o y re , op. cit., p. 6.

wyjątkowym i mimo zniszczeń — wolnym. Kiedy jednak chce znaleźć Boga, pozostaje mu wyłącznie matematyka — jej proporcje, a dalej — Pascalowski zakład. O tym, że problem poruszony przez D onne'a nie był jedynie tematem poetyckim, ale żywotną kwestią filozoficzną, może świadczyć inny tekst z początku XV II wieku, a pochodzący z N ovum Organum Fran­ ciszka Bacona: Spotyka nas też niewątpliwie zarzut, że my sami (choć zarzucamy to samo innym) nie 'wy­ tknęliśmy prawdziwego i najlepszego kresu czy celu nauk. Oglądanie bowiem prawdy jest czymś godniejszym i wznioślejszym niż jakakolwiek użyteczność i wielkość dzieł; długie zaś i pełne niepokoju zatrzymywanie się przy doświadcze­ niu, materii i fluktuacjach poszczególnych rze­ czy, przykuwa niejako umysł do ziemi albo raczej zrzuca go do jakiejś otchłani zamętu i zamiesza­ nia oraz powstrzymuje go i odciąga od pogody i spokoju abstrakcyjnej mądrości, stanu o wiele bardziej boskiego. D o tego poglądu chętnie się przyłączamy; i to właśnie, na co oni zwracają uwagę i co wyżej cenią, to my szczególnie i prze­ de wszystkim mamy na oku. Albowiem w rozu­ mie ludzkim tworzymy prawdziwy obraz świa­ ta — obraz taki, jak się napotyka, a nie taki, jaki sobie ktoś urabia wedle własnej racji. Tego zaś nie można dokonać bez przeprowadzenia bar­ dzo dokładnej sekcji i anatomii świata. Owe zaś niedorzeczne modele i małpie niejako podobizny światów, które w systemach filozoficznych stwo­ rzyła ludzka fantazja, należy naszym zdaniem całkowicie usunąć. Ludzie powinni zdawać sobie sprawę (co już wyżej mówiliśmy), jak wielka za­ chodzi różnica między idolami ludzkiego umysłu i ideami umysłu Bożego. Te pierwsze bowiem są prawdziwymi znakami Stwórcy na stworzeniach - odciśniętymi tak, jak się je wyciska i określa w materii przy pomocy prawdziwych i starannie przeprowadzonych linii. Prawda więc i pożytek (jeśli o tę sprawę idzie) są tym samym, i same dzieła należy więc cenić z tego powodu, że są rę­ kojmiami prawdy, aniżeli ze względu na wygody życiowe, jakie przynoszą32.

Bacon nie lubił Platona, ale i jego zdaniem po­ szukiwanie boskiej idei, będącej właściwym wzor­ cem świata, było jedynym i najważniejszym celem filozoficznych i naukowych dociekań, które prze­ ciwstawiał fantastycznym koncepcjom „małpich” obrazów. Dla Bacona boska idea nie była abstrak­ cją, dlatego też, podobnie jak Donne, pisał on o ko32 F. B a c o n , Novum Organum, tłum. J. Wikarjak, Warszawa 1955, CXXIV, s.152-153.

came an image where nothing had its fixed place, the space was unknown and changeable, full o f movement caused by an unknown source and head­ ing for an unknown destination. To some extent the image was evidence o f the existence o f G od and his perfect order, empty space o f the new Universe originated from uncertainty and could deepen it, which paradoxically became the biggest strength o f the new knowledge. Donne’s surprising conclusion speaks o f that - due to this new situation man be­ comes, like a phoenix, unique and eternal, able to be constantly reborn, someone absolutely unique and, despite the destruction - free. However, when he wishes to find G od he is left only with mathematics - its proportions, and next - Pascal’s wager. The fact that the issue brought up by Donne was not just a poetic theme but a vital philosophi­ cal question can be supported by another text from the beginning o f the 17th century included in Novum Organum by Francis Bacon: Occurret proculdubio et illud: nec metam aut scopum scientiarum a nobis ipsis (id quod in aliis reprehendimus) verum et optimum praefixum esse. E sse enim contemplationem veritatis omni operum utilitate et magnitudine digniorem et celsiorem: longam vero istam et sollicitam moram in experientia et materia et rerum particularium fluctibus mentem veluti humo affigere, vel potius in Tartarum quoddam confusionis et perturbationis dejicere; atque ab abstractae sapientiae serenitate et tranquillitate (tanquam a statu multo diviniore) arcere et summovere. N o s vero huic rationi libenter assentimur; et hoc ipsum, quod innuunt ac praeoptant, praecipue atque ante om ­ nia agimus. Etenim verum exemplar mundi in intellectu humano fundamus; quale invenitur, non quale cuipiam sua propria ratio dictaverit. Hoc autem perfici non potest, nisi facta mundi dissectione atque anatomia diligentissima. Modulos vero ineptos mundorum et tanquam simiolas, quas in philosophiis phantasiae hominum extruxerunt, omnino dissipandas edicimus. Sciant itaque homines (id quod superius diximus) quan­ tum intersit inter humanae mentis idola et divinae mentis ideas. Ilia enim nihil aliud sunt quam abstractiones ad placitum: hae autem sunt vera signacula Creatoris super creaturas, prout in ma­ teria per lineas veras et exquisitas imprimuntur et terminantur. Itaque ipsissimae res sunt (in hoc genere) veritas et utilitas: atque opera ipsa pluris facienda sunt, quatenus sunt veritatis pignora, quam propter vitae com m oda (Novum Organum, C X X IV ).32 32 B a c o n , F. Novum Organum [in:]. IntraText Library; rights reserved by Eulogos SpA, 1996-2007; http://www.intratext.

nieczności badania anatomii, a nawet przeprowa­ dzenia sekcji świata, ponieważ według niego jest to jedyna droga wiodąca do prawdy. Wartość poznaw­ czą modelu określa próba systematycznego ujęcia podstawowych zasad porządku uniwersum. Dzięki przejrzystemu ujęciu w obrazie, człowiek może zo­ baczyć istnienie sensu w świecie, w którym uczest­ niczy. Co więcej, może też przyczynić się do zrozu­ mienia intencji i zamiarów samego Boga. Według Bacona, jedyną weryfikacją danego obra­ zu świata jest jego użyteczność —jeżeli da się go wy­ korzystać z powodzeniem w eksperymentach i tym samym poszerzyć wiedzę o naturze, można uznać jego prawdziwość i zgodność z boskim wzorcem. Dopiero to przełożenie na praktyczne zastosowa­ nie daje pełny obraz i pozwala konstruować dalsze modele, dzięki którym człowiek może brać udział w aktywnym przekształcaniu opornej materii świata w doskonalsze formy: Nie pora zaś zupełnie zgłębiać ten temat (po­ znania skutków), zanim formy rzeczy i struktura ciał nie zostaną dokładniej zbadane i wydobyte na światło dzienne. Wtedy dopiero bowiem, kie­ dy sprawa modeli będzie całkiem jasna, trzeba będzie poszukać narzędzi, zacząć nimi działać i ulepszać je 33.

Konsekwencją przyjęcia danego modelu świata jest, według Bacona, znalezienie narzędzi, którymi można wprowadzać go w rzeczywistość. Dlatego też nie da się wyznaczyć kresu wiedzy7, ani granicy prawdy^, skoro one cały czas uczestniczą w procesie kreacji. O tym, że potrzeba znalezienia jasnego modelu rzeczywistości była bardzo wyraźna, świadczy przy­ jęcie teorii Newtona, o czym tak pisał Aleksander Pope: Nature and Nature's law lay hid in the night. G od said: let Newton be, and all was light34. Dzięki ustaleniu praw rządzących wszechświatem Newton przywrócił światu ład. Wbrew obawom Donne'a okazało się, że relacje i atomy nie muszą oznaczać chaosu, ponieważ może z nich wyłonić się nowy, nieoczekiwany porządek. Z pewnością nie zastąpił on dawnego obrazu świata i nie takie było jego zadanie, chociaż znając zainteresowania Newtona, motywacje religijne odegrały zapewne w jego konstruowaniu fundamentalną rolę. Stal się 33 Ibidem, s. 357. 34 N. M. W ild iers, op. cit., s. 110.

Bacon did not like Plato but according to him the search for the divine idea, which was a proper pattern o f the world, was the only and the most important aim o f the philosophical and scientific inquiries which he contrasted with the fantastic concepts o f “ apish” images. For Bacon the divine idea was not an abstraction so, like Donne, he wrote about the necessity o f examining the anatomy, or even carrying out an autopsy o f the world as he saw it as the only road to truth. The cognitive value o f the world is determined by systematic expression o f the basic principles that govern the order o f the Universum. Catching them in a clear image, man can see the meaning o f the world, o f which he is also a part. What is more, he can also contribute to the understanding o f G od ’s plans and intentions. Bacon claimed that the only verification o f a gi­ ven image o f the world is its usefulness - if it can be successfully used in experiments and help to broad­ en our knowledge o f nature, we can regard it as true and equal to the divine pattern. Only this practical use provides a complete image and helps to con­ struct the next models owing to which man can par­ ticipate in the active transformation o f the resistant matter o f the world into more perfect forms: “ Neque vero tempestivum est ilia penitus scrutari, antequam rerum formae et corporum schematismi ulterius investigati fuerint, et in lucem prodierint. Turn enim quaerenda et adoperanda et aptanda sunt instrumenta, quando de exemplaribus constiterit.” 33

According to Bacon the acceptance o f a given model o f the world results in finding the tools with which it is introduced into reality7. Thus, it is impos­ sible to set a limit to knowledge or a border to truth as they constantly participate in the process o f crea­ tion. The acceptance o f Newton’s theory shows that finding a clear image o f reality was very important. Alexander Pope wrote: “ Nature and Nature’s law lay hid in the night. G od said: let Newton be, and all was light” 34

Having established the laws governing the Uni­ verse, Newton brought back order to the world. com /IX T/LA T0740/_IN D EX .H TM #fonte 33 Ibidem: L, 3. 34 W ild iers, N.M. op. cit., p. 110.

natomiast taką próbą wyjaśnienia świata, w której już nie indywidualne potrzeby człowieka, ale spoj­ rzenie z dystansu, jaki narzuca transcendencja, jest wyjściowe dla sformułowania koncepcji.

Jak wynika z przedstawionego materiału, według wielu chrześcijańskich myślicieli świat był obrazem transcendentnego wzorca. Obrazy świata, rozumia­ ne jako koncepcje kosmosu, były też uważane za umowne i relatywne, niejednokrotnie powątpiewa­ no nawet o ich prawdziwości. Nowożytne modele rzeczywistości miały spełniać funkcję nie tylko po­ znawczą, ale też praktyczną, gdyż miały wskazywać na nowe możliwości wdrożenia zasad idealnego wzorca w życie. Tym samym, odejście od tradycyj­ nego —ludzkiego —obrazu było związane z próbą odwzorowania nowej transcendentnej perspektywy, w której świat jawił się jako nieskończone i otwarte dzieło Boga.

Against Donne’s worries, it appeared that relations and atoms do not have to mean chaos as a new, unexpected order can emerge from them. It surely did not replace the old image o f the world and it was not its task, although, taking into consideration Newton’s interests, religious reasons played a funda­ mental part in constructing it. It became an attempt at explaining the world, not through the individual needs o f man but through the look from a distance which is imposed by a transcendence and which is the starting point o f the concept. The conclusion o f the presented discussion is that, according to many Christian thinkers, the world was the image o f a transcendent pattern. An attempt to define the relation between the world and its pat­ tern became one o f the main objectives o f theology and philosophy, and later —when mathematics was considered to be the language o f divine ideas —also o f science. The images o f the world understood as the concepts o f the Universe were considered to be arbitrary and relative, very often their truthfulness was questioned. Modern models o f reality were to have both a cognitive and practical function as they were to show new possibilities o f implementing the principles o f the ideal pattern in life. Hence, the rejection o f the traditional —a human image - was connected with an attempt at copying a new tran­ scendent perspective, in which the world appeared as an infinite and open work o f God.

Karolina Targosz

Karolina Targosz

Niebieskie spectaculum Heweliusza*

Celestial Spectaculum o f Hevelius*

Gdański zamożny browarnik Johann Hevelke (1611-1687) zapisał się w historii pod zlatynizowanym nazwiskiem Heweliusz (Hevelius) jako wybitny astronom XV II w o sławie europejskiej. Uczonysamotnik, utrzymujący jednak rozległe kontakty korespondencyjne z astronomami innych krajów, był przedstawicielem „nowej nauki” , zaszczyco­ nym członkostwem angielskiego Royal Society. O b­ darzony był fenomenalnym wzrokiem. Przez lata tworzył warsztat swej pracy w postaci wspaniałego instrumentarium. Jego obserwatorium do lat sześć­ dziesiątych i powstania obserwatoriów w Paryżu i Greenwich było najlepiej wyposażonym w Euro­ pie (niestety padło pastwą pożaru w 1679 r.). W pierwszej części swego dzieła Machina nieba (Machinae coelestis pars prior, Gdańsk 1673) opisując własne obserwatorium, Stellaeburgum, nie omiesz­ kał Heweliusz przedstawić niezwykłych uroków tego miejsca swoich nocnych prac, usytuowanego na ogromnym tarasie, na kalenicach jego trzech ka­ mieniczek przy ulicy Korzennej (dziś już nieistnie­ jących). Wspominał więc, że ogarnia się stąd woko­ ło okiem ujście Wisły wśród łąk i lasów, strzegący je fort, półwysep helski, morze z nadpływającymi i odpływającymi okrętami, dalej całe najeżone wie­ żami miasto, rozległe przedmieścia oraz linię łagod­ nych wzgórz. W tym opisie pełnym sentymentu dla piękna rodzinnego miasta wyczuwamy upodobania człowieka o zdolnościach artystycznych, który sam w młodości rytował pejzaże i musiał znać dosko­ nale współczesną sztukę, zwłaszcza holenderską, w Lejdzie bowiem odbywał swe zagraniczne studia.

A wealthy brewer from Gdańsk (Danzig), Johann Hevelke (1611-1687) inscribed himself in history under the Latin name Hevelius as an eminent sev­ enteenth-century astronomer o f European renown. A scientist-recluse, but in contact with astronomers from other countries by letter, he was a representa­ tive o f “new science” , honoured with the member­ ship o f the Royal Society in London. He was en­ dowed with phenomenal sight. Over many years he created splendid astronomical instruments in his workshop. Until the 1660s, when the observatories in Paris and Greenwich were set up, his observatory was the best equipped in Europe (unfortunately, it was destroyed by a fire in 1679). In the first part o f his work The Celestial Machinery (Machinae coelestis pars pńor, Gdańsk 1673) not only did Hevelius describe his observatory, Stellaebur­ gum, but also spoke about the extraordinary charm o f the place where he worked at night and which was located on a huge observation deck on the roof o f his three connected houses in Korzenna Street (non-existent today). He wrote that from there one could take in the estuary o f the Vistula stretched among the meadows and woods, protected by a fort, the Hel peninsula, the sea with coming and going ships, the whole city beset with towers, vast suburbs and the line o f gentle hills. The description, full o f nostalgic feeling for the beauty o f his home town,

* Tekst niniejszy powstał na podstawie moich wcześniejszych opracowań: Jedność nauki i sztuki w dziele Jana Heweliusza, „Kwar­ talnik Historii Nauki i Techniki” XXI, 1976, ss. 625-648; Jan Heweliusz—uczpny-artysta, Wrocław 1979, s.138 (II wyd. Gdańsk 1986, s .lll) ; A jednak uczpny-artysta, „Kwartalnik Historii N a­ uki i Techniki” XXVI, 1981, s. 698-702; (w odpowiedzi na A. Grzybkowskiej, Czy Heweliusz byl artystą?, tamże, s. 693-698); Jan Heweliusz i J e&° »Firmamentum Sobiescianum sive Uranographia II” [w reprincie:] J. Hevelius, Firm amentum Sobiescianum sive Uranographia, Gdańsk 1987, s. VIII-XVIII; Firmamentum Sobie scianum, najwspanialszy barokowy atlas nieba, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” X X XII, 1987, nr 1, s.73-98; Firmamentum So biescianum - The magnificent Baroque A tlas of the Sky, „h” XXIV, 1988, s. 151-179 oraz toż [w:] On the 300th Anniversary of the De ath of Johannes Hevelius, E. R. Głłębocki, A. Zbierski, Wrocław 1992, s. 131-155.

* The present text is based on my previous studies: The Unity of A rt And Science in the Work of Johannes Hevelius (Jedność nauki i sztuki w dziele Jana Heweliusza), “ History o f Science and Tech­ nology Quarterly” XXI, 1976, pp. 625 - 648; Johannes Hevelius —a Scientist-Artist (Jan Heweliusz—uczpny-artysta). Wrocław, 1979, pp. 138 (Second ed. Gdańsk 1986, pp. I l l) ; And Yet a Scientist - A rtist (A jednak uczony artysta), “The History o f Science and Technology Quarterly “ XXVI, 1981 pp. 698-702; (in response to Grzybowska, A. Was Hevelius an Artist? (Czy Heweliusz byl artystą). Ibidem, pp. 693-698); Johannes Hevelius and hisFirmamen turn Sobiescianum sive Uranographia (Heweliusz i jego Firmamentum Sobiescianum sive Uranographia) II [in reprint:] J. Hevelius, Fir­ mamentum Sobiescianum sive Uranographia. Gdańsk 1987 pp. VIII-XVIII; Firmamentum Sobiescianum - the Magnificent Ba roque A tlas of the Sky (Firmamentum Sobiescianum, najwspanialszy barokowy atlas nieba). “The History o f Science and Technology Quarterly” , X X XII, 1987, no. 1, pp. 73-98; Firmamentum Sobie scianum - The magnificent Baroque A tlas of the Sky (Firmamentum So biescianum, najwsapnialszy barokowy atlas nieba). “ Organon” XXIV, 1988, pp. 151-179 and [in:] Głębocki R., Zbierski A. (1992) (ed.) On the 300th Anniversary o f the Death o f Johannes He­ velius. Wroclaw, pp. 131-155.

Okiem artysty umiał również Heweliusz dostrze­ gać uroki nie tylko „świata człowieka” , lecz również niedosiężnego nieba, kosmosu. Niestrudzony ob­ serwator, który każdą pogodną noc spędzał w ob­ serwatorium, był w swojej twórczej, naukowej pracy panestetą, zachwyconym pięknem wszechświata. Obok wielostronnych „użyteczności” (utilitates), ja­ kie przynosi astronomia, kładł doznania i wartości uczuciowo-estetyczne —zachwyt (delectatio), rozkosz (voluptas) i radość (iucunditas), będące udziałem badacza-astronoma. Powołując się na Cycerona, gdański astronom podkreślał, że kontemplacja nieba kryje w sobie daleko więcej przyjemności i zadowolenia niż uprawa innych dyscyplin (Quae contemplationes co elestes sic quoque animum nostrum prae caeteris fere scien tiis omnibus mire recreant atque oblectanł). Podobnie jak przed nim Kopernik i Kepler, wskazywał, że przed­ miot astronomii wysuwa ją na czoło innych nauk, gdyż jest sam w sobie „najszlachetniejszy i najpię kniejszy’’(nobilissimum acpulcherńmum). Dotyczy bo­ wiem największych i najwspanialszych dziel Stwór­ cy. Wspólnie z wieloma poprzednikami i współ­ czesnymi mu astronomami zarówno katolickimi, jak i protestanckimi (sam był luteraninem), kładł przeto nacisk na moralno-religijne wartości poznania w as­ tronomii. Wyraz tego znajdujemy na dekoracyjnych rycinach w dziełach Heweliusza, gdzie m.in. na jed­ nej z winiet tytułowych umieszczono na banderoli nad rozgwieżdżonym niebem słowa Hnarrant Dei glońam, na innej zaś winiecie —Magna opera Jehovae. „Cóż może być bardziej mile i przyjemne —za­ pytywał —niż kontemplowanie i oglądanie własny­ mi oczyma, w naszych zaś czasach z pomocą do­ skonałych i wielkich lunet, prawdziwego oblicza tylu wielkich świateł nieba, ich cudownych odmian oraz wiecznego, uporządkowanego i stałego ruchu” ([...] quid suavius ac delectabilius quam contemplań, su ismet oculis perlustrare, hoc nostro praesertim tempore in signium ac maximorum telescoporum adminiculo, tot ac tot amplissimorum luminum genuinas facies, earumque miras rańetates, vicissitudines, tum perpetuo quidem rańabilem, ordinatissimumque tamen ac constantissimum motum prae seferentium). Heweliusz, jak wszyscy przedstawiciele nowej epoki w astronomii, którą otwarło na początku XVII w. wynalezienie lunety, obserwował odkryte przez Galileusza satelity Jowisza, ten ważny dowód prze­ mawiający na korzyść teorii Kopernika. Heweliusz podziwiał niezwykłe i szybkie ruchy oraz koniunkcje Jowiszowych Księżyców, „nie mniej zachwycające, co pożyteczne” (« 0« minus delectabiles quam utiles). O b­ serwowana przez niego grupa gwiazd w konstelacji

reveals a man o f artistic talent who in his youth en­ graved landscapes himself and must have been fa­ miliar with contemporary art, especially Dutch, as he studied in Leiden. With the eye o f an artist Hevelius could appreci­ ate not only the beauties o f the “world o f man” but also the inaccessible sky, the Universe. A tireless observer, who spent every cloudless night in the observatory, in his creative and scientific work he believed in the aesthetic as he was enchanted with the beauty o f the Universe. Apart from the versatile “ usefulness” (“ utilitates”) o f astronomy, he empha­ sised emotional and aesthetic experiences —delight (“ delectatio ’), bliss (“ voluptas”) and joy (“ iucunditas”) which a researcher-astronomer feels. Adducing Cic­ ero, the astronomer from Gdańsk stressed the fact that observation o f the sky gives far more pleas­ ure and joy than pursuing other disciplines (“Quae contemplationes coelestes sic quoque animum nostrum prae caeteńs fere scientiis omnibus mire recreant atque oblect ant”). Like Kepler and Copernicus before him, he pointed out that the subject matter o f astronomy makes it the leader o f all sciences as the nature o f the subject is “ the most noble” and “ the most beau­ tiful” (“ nobilissimum ac pulcherńmum”') since it deals with the most beautiful and magnificent works o f God. Together with many o f his predecessors as well as with his contemporaries, Catholic and Prot­ estant astronomers (Hevelius was a Lutheran), he emphasised moral and religious values o f cognition in astronomy. This belief is expressed on the orna­ mental engravings included in Hevelius’s works, for example on one o f the title-page vignettes, on the streamer above the starlit sky, one can read: “Enar rant Dei glońam” , and on another vignette —“Magna opera jehovae” . “What can be nicer and more pleasant,” he asked “ than contemplating and watching with your own eyes, and in our times with excellent and huge lu­ nettes, the true face o f so many lights o f the sky, their wonderful varieties and the eternal, ordered, constant motion?” (“ ... quid suavius ac delectabilius quam contemplań, suismet oculisperlustare, hoc nostro prae sertim tempore insignium ac maximorum telescoporum ad miniculo, tot ac tot amplissimorum luminum genuinasfacies, earumque miras rańetates, vicissitudiness, turnperpetuo qui dem rańabilem, ordinatissimumque tamen ac constantissi mum motumprae seferentium”). Like all the representatives o f the new age in astronomy, initiated at the beginning o f the 17th century by the invention o f the lunette, Hevelius observed the satellites o f Jupiter, discovered by

Wodnika, nazwana na cześć króla polskiego Wła­ dysława IV Gwiazdami Władysławowskimi (Stellae Vladislavianae), przedstawiała dla niego „niebiańskie widowisko” (aethereum spectaculum). Saturn, któremu poświęcił jedno ze swych dzieł, w sposób zresztą nieudany starając się uchwycić jego zagadkowy wy­ gląd, był dla niego „godny podziwu i wprost niewia­ rygodny” (admirabilis et vix credibiliś). „Cóż może być znaczniejszego i wspanial­ szego od Słońca?” (