3.8.1 Fasa I: Kajian penghayatan agama dan nilai hidup ..... analyzed
descriptively (mean, standard deviation, frequency and percentage) and .....
minda kelas pertama yang mendokong pelestarian alam (Berita Harian, 12 April
2006). ..... merangkumi penyerahan diri kepada Allah dalam bidang aqidah,
ibadah, akhlak dan.
HUBUNGAN ANTARA PENGHAYATAN AGAMA, NILAI HIDUP DAN PENGETAHUAN ALAM SEKITAR PELAJAR MUSLIM DENGAN SIKAP DAN TINGKAH LAKU
HAZURA BINTI AB BAKAR
UNIVERSITI SAINS MALAYSIA 2009
HUBUNGAN ANTARA PENGHAYATAN AGAMA, NILAI HIDUP DAN PENGETAHUAN ALAM SEKITAR PELAJAR MUSLIM DENGAN SIKAP DAN TINGKAH LAKU
oleh
HAZURA BINTI AB BAKAR
Tesis yang diserahkan untuk memenuhi keperluan bagi Ijazah Doktor Falsafah
PUSAT PENGAJIAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITI SAINS MALAYSIA 2009
PENGHARGAAN Alhamdulillah, segala pujian bagi Allah s.w.t, limpahan nikmat dan rahmat-Nya jua yang memberi kekuatan, kesabaran dan kesihatan dan seterusnya mengizinkan saya mengikuti pengajian pada peringkat Ph.D ini. Dengan taufiq dan hidayah daripadaNya jua membolehkan saya menyiapkan kajian dan penulisan tesis ini. Selawat dan salam kepada junjungan Rasulullah s.a.w yang membawa risalah teragung kepada seluruh alam. Ucapan penghargaan dan terima kasih yang tidak terhingga khas buat penyeliapenyelia saya, Prof. Madya Dr. Sharifah Norhaidah Syed Idros dan Prof. Madya Dr. Zurida Ismail atas segala bimbingan, tunjuk ajar dan sokongan yang diberikan. Semoga ilmu dan budi yang dicurahkan diberi ganjaran oleh Allah s.w.t. Penghargaan dan terima kasih juga kepada Dr. Azma Mahmood yang memberi kebenaran untuk mengadaptasi instrument SPPI-M, Dr. Halim Ahmad, Dr. Hashimah Mohd Yunus, Prof. Madya Dr. Khadijah Zon, Prof. Muhamad Jantan serta Dr. Mohd Ali Shamsudin yang turut memberi bimbingan dan pandangan semasa tempoh pengajian ini. Terima kasih juga kepada seluruh pensyarah Pusat Pengajian Ilmu Pendidikan serta staf-staf sokongan yang sentiasa memberi sokongan moral, berkongsi idea dan maklumat sepanjang sesi pengajian saya di USM. Ucapan terima kasih juga kepada Kementerian Pelajaran, khususnya Jabatan Pendidikan Negeri Pulau Pinang dan Kedah yang membenarkan saya melakukan kajian di sekolah-sekolah tertentu. Terima kasih juga kepada pentadbir, guru-guru serta para pelajar yang terlibat di sekolah-sekolah yang menjadi sampel kajian. Ucapan terima kasih tidak dilupakan kepada pihak pentadbir, serta rakan-rakan guru SMKTW yang turut memberi sokongan moral kepada saya. Penghargaan istimewa buat ayah, mak, abang Man, abang Khairi, kak Ima serta adik-adik yang sentiasa mendoakan dan memberi segala sokongan dalam menyempurnakan pengajian ini. Kepada semua yang memberi sokongan secara langsung atau tidak langsung kepada saya: Jazakumullahu khairan kathira. Semoga usaha ini mendapat keberkatan Allah s.w.t serta memberi manfaat kepada warga pendidikan.
ii
KANDUNGAN Halaman Penghargaan
ii
Kandungan
iii
Senarai Lampiran
xi
Senarai Jadual
xii
Senarai Rajah
xiv
Senarai Penerbitan
xv
Abstrak
xvi
Abstract
xviii
BAB 1 : PENGENALAN 1.1
Pendahuluan
1
1.2
Latar belakang Kajian
3
1.3
Pernyataan Masalah
7
1.4
Objektif Kajian
16
1.5
Soalan Kajian
17
1.6
Pernyataan Hipotesis Kajian
17
1.7
Rasional Kajian
19
1.8
Kepentingan Kajian
20
1.9
Batasan Kajian
22
1.10
Definisi Istilah
24
1.11
Rumusan
27
BAB 2 : TINJAUAN LITERATUR 2.1
Pendahuluan
28
2.2
Krisis Alam Sekitar
29
iii
2.3
Aliran Falsafah Alam Sekitar di Barat
34
2.3.1
Ekologi Dalam
34
2.3.2
Ekososialisme
36
2.3.3
Ekospiritualiti
37
2.4
Perspektif Islam tentang Alam Sekitar
38
2.5
Pendidikan untuk Pembangunan Lestari
44
2.5.1
Revolusi pendidikan alam sekitar
48
2.5.2
Kajian tentang pendidikan alam sekitar di Barat
53
2.5.3
Pendidikan alam sekitar di Malaysia
55
2.5.4
Peranan guru dalam pendidikan alam sekitar
57
2.5.5
Kajian pendidikan alam sekitar di Malaysia
58
2.6
2.7
2.8
Sikap dan Tingkah laku terhadap Alam Sekitar
59
2.6.1
Definisi sikap terhadap alam sekitar
59
2.6.2
Faktor-faktor yang mempengaruhi sikap terhadap alam sekitar
62
2.6.3
Tingkah laku terhadap alam sekitar
63
2.6.4
Pengukuran sikap dan tingkah laku terhadap alam sekitar
65
2.6.5
Kajian tentang sikap dan tingkah laku terhadap alam sekitar
68
(i) di Barat
68
(ii) di Malaysia
70
Pandangan Alam
72
2.7.1
Pandangan alam menurut Islam
72
2.7.2
Pandangan alam menurut Barat
74
Penghayatan Agama
75
2.8.1
Perkembangan penghayatan agama di Barat
76
2.8.2
Konsep penghayatan agama dalam Islam
80
2.8.3
Kajian penghayatan Islam di Malaysia
86
iv
2.8.4 2.9
2.10
Kajian hubungan penghayatan Islam dan tingkah laku alam sekitar
89
Nilai Hidup
89
2.9.1
Nilai terhadap alam sekitar
91
2.9.2
Nilai dalam perspektif Islam
93
Teori-teori berkaitan
97
2.10.1 Teori Nilai Schwartz
98
2.10.2 Teori Nilai-Kepercayaan-Norma
101
2.10.3 Kerangka pendidikan alam sekitar menurut Islam
105
2.11
Kerangka Konseptual Kajian
107
2.12
Rumusan
111
BAB 3 : METODOLOGI KAJIAN 3.1
Pendahuluan
113
3.2
Reka bentuk Kajian
114
3.3
Sampel Kajian
117
3.4
Pembolehubah Kajian
119
3.4.1
Penghayatan agama
119
3.4.2
Nilai hidup
120
3.4.3
Pengetahuan alam sekitar
120
3.4.4
Sikap terhadap alam sekitar
121
3.4.5
Tingkah laku terhadap alam sekitar
121
3.4.6
Pembolehubah moderator
122
3.5
Instrumen Kajian
122
3.5.1
Instrumen 1: Soal selidik penghayatan agama
123
3.5.2
Instrumen 2: Soal selidik nilai hidup
124
3.5.3
Instrumen 3: Ujian pengetahuan alam sekitar
125
v
3.6
3.5.4
Instrumen 4: Soal selidik sikap terhadap alam sekitar
126
3.5.5
Instrumen 5: Soal selidik tingkah laku terhadap alam sekitar
127
3.5.6
Instrumen 6: Senarai semak strategi pengajaran guru
129
3.5.7
Protokol temu bual
130
Kesahah dan Kebolehpercayaan Instrumen
130
3.6.1
Kajian rintis
132
3.6.2
Dapatan kajian rintis instrumen
132
(i)
Penghayatan agama
132
(ii)
Nilai hidup
133
(iii) Pengetahuan alam sekitar
134
(iv) Sikap terhadap alam sekitar
135
(v) Tingkah laku terhadap alam sekitar
136
(vi) Kajian rintis temu bual
136
3.7
Ringkasan Instrumen Kajian
137
3.8
Prosedur Kajian
138
3.8.1
Fasa I: Kajian penghayatan agama dan nilai hidup
139
3.8.2
Fasa II: Kajian pengetahuan, sikap dan tingkah laku
139
3.8.3
Fasa III: Kajian strategi pengajaran guru
140
3.8.4
Fasa IV: Analisis kandungan bahan pengajaran
140
3.9
Prosedur Analisis Data Kuantitatif
141
3.9.1
Analisis korelasi Pearson
141
3.9.2
Analisis varians multivariat (MANOVA)
142
3.9.3
Analisis regresi berganda
144
3.9.4
Analisis deskriptif
145
3.10
Analisis kualitatif (temu bual)
145
3.11
Analisis kandungan
146
vi
3.11
Matriks Kajian
148
3.12
Rumusan
151
BAB 4 : DAPATAN KAJIAN 4.1
Pendahuluan
152
4.2
Penyemakan Data Kuantitatif
153
4.2.1
Penyemakan andaian bagi MANOVA
154
4.2.2
Data penghayatan agama
156
4.2.3
Data nilai hidup
157
4.2.4
Data pengetahuan alam sekitar
158
4.2.5
Penyemakan andaian bagi regresi berganda
159
4.2.6
Data sikap terhadap alam sekitar
160
4.2.7
Data tingkah laku terhadap alam sekitar
164
4.3
4.4
Analisis Ciri-ciri Pelajar
167
4.3.1
Taburan sampel mengikut jantina dan jenis sekolah
168
4.3.2
Latar belakang akademik pelajar
168
4.3.3
Latar belakang keluarga dan tempat tinggal pelajar
169
4.3.4
Analisis Deskriptif
171
Pengujian Hipotesis Kajian
171
4.4.1 Hubungan antara penghayatan agama pelajar Muslim dengan sikap dan tingkah laku mereka terhadap alam sekitar. i) Hipotesis 1
171 171
4.4.2
ii) Hipotesis 2
172
Hubungan antara nilai hidup pelajar Muslim dengan sikap dan tingkah laku mereka terhadap alam sekitar. i) Hipotesis 3
173 173
ii) Hipotesis 4
173
vii
4.4.3
Hubungan antara pengetahuan alam sekitar pelajar Muslim dengan sikap dengan sikap dan ingkah laku mereka terhadap alam sekitar. i) Hipotesis 5
174 174
ii) Hipotesis 6
175
Perbezaan penghayatan agama, nilai hidup dan pengetahuan alam sekitar antara pelajar-pelajar Muslim yang berlainan jenis sekolah i) Hipotesis 7
175 175
Sumbangan pembolehubah peramal kepada variasi dalam sikap dan tingkah laku pelajar Muslim terhadap alam sekitar
179
i) Hipotesis 8
180
ii) Hipotesis 9
182
Analisis Data Kualitatif (pelajar)
186
4.4.4
4.4.5
4.5
4.6
4.5.1
Pandangan tentang alam sekitar
188
4.5.2
Pandangan tentang hubungan subjek dengan alam sekitar
191
4.5.3
Pandangan tentang sikap seorang Muslim terhadap alam sekitar
193
4.5.4
Pandangan tentang kepentingan memelihara alam sekitar
194
4.5.5 Pandangan tentang isu-isu alam sekitar
197
4.5.6
200
Ringkasan hasil temu bual
Analisis Soal Selidik Strategi Pengajaran Guru
202
4.6.1 Dapatan analisis deskriptif
204
4.6.2 Analisis data kualitatif strategi guru
208
4.7
Dapatan Analisis Kandungan (Content Analysis)
213
4.8
Rumusan
216
BAB 5 : PERBINCANGAN DAN KESIMPULAN 5.1
Pendahuluan
217
5.2
Rumusan Dapatan Kajian
218
5.2.1
219
Hubungan antara penghayatan agama dengan sikap dan tingkah laku pelajar Muslim terhadap alam sekitar
viii
5.3
5.4
5.2.2
Hubungan antara nilai hidup dengan sikap dan tingkah laku pelajar Muslim terhadap alam sekitar
221
5.2.3
Hubungan antara pengetahuan alam sekitar dengan sikap dan tingkah laku pelajar Muslim terhadap alam sekitar
222
5.2.4
Perbezaan penghayatan agama, nilai hidup serta pengetahuan alam sekitar di antara pelajar Muslim yang berlainan jenis sekolah
223
i) Penghayatan agama
224
ii) Nilai hidup
224
iii) Pengetahuan alam sekitar
224
5.2.5
Sumbangan pembolehubah peramal terhadap variasi dalam sikap dan tingkah laku pelajar terhadap alam sekitar
225
5.2.6
Strategi pengajaran guru dalam pendidikan alam sekitar
226
5.2.7
Analisis kandungan
228
Perbincangan Hasil Kajian
229
5.3.1
Hubungan penghayatan agama, nilai hidup dan pengetahuan dengan sikap terhadap alam sekitar
229
5.3.2
Hubungan penghayatan agama, nilai hidup dan pengetahuan dengan tingkah laku terhadap alam sekitar
234
5.3.3
Sumbangan penghayatan agama, nilai hidup dan pengetahuan dalam variasi sikap dan tingkah laku terhadap alam sekitar
240
5.3.4
Perbezaan penghayatan agama, nilai hidup dan pengetahuan alam sekitar mengikut jenis sekolah
243
5.3.5
Pendidikan untuk pembangunan lestari
246
5.3.6
Revolusi pendidikan alam sekitar
248
Implikasi Kajian
250
5.4.1
Kementerian Pelajaran Malaysia
251
5.4.2
Pihak sekolah
252
5.4.3
Ibu bapa dan masyarakat
252
5.5
Batasan Kajian
253
5.6
Cadangan Kajian Lanjutan
254
ix
5.7
Kesimpulan
255
BIBLIOGRAFI
256
LAMPIRAN
285
x
SENARAI LAMPIRAN Lampiran A:
Bilangan Sekolah, Enrolmen Pelajar di Sekolah Menengah Mengikut Negeri dan Jenis Sekolah seperti pada 30 Jun 2007
Lampiran B1:
Soal Selidik Penghayatan Agama
Lampiran B2:
Soal Selidik Penghayatan Agama (selepas ujian rintis)
Lampiran B3:
Nilai Cronbach Alpha bagi Instrumen Penghayatan Agama
Lampiran C1:
Soal Selidik Nilai Panduan Hidup
Lampiran C2:
Nilai Cronbach Alpha bagi Soal Selidik Nilai Panduan Hidup
Lampiran D1:
Ujian Pengetahuan Alam Sekitar
Lampiran D2:
Ujian Pengetahuan Alam Sekitar (selepas ujian rintis 1)
Lampiran D3:
Jadual Penentu Ujian Pengetahuan Alam Sekitar
Lampiran D4:
Ujian Pengetahuan Alam Sekitar (selepas ujian rintis 2)
Lampiran D5:
Nilai K-R 20 bagi Ujian Pengetahuan Alam Sekitar
Lampiran E1:
Soal Selidik Sikap terhadap Alam Sekitar (NEP, 2000)
Lampiran E2:
Soal Selidik Sikap terhadap Alam Sekitar (selepas ujian rintis)
Lampiran E3:
Nilai Cronbach Alpha bagi Soal Selidik Sikap terhadap Alam Sekitar
Lampiran F1:
Soal Selidik Tingkah Laku Alam Sekitar
Lampiran F2:
Nilai Cronbach Alpha bagi Soal Selidik Tingkah Laku Alam Sekitar
Lampiran G :
Senarai Semak Strategi Pengajaran Guru
Lampiran H :
Protokol Temu bual Pelajar
Lampiran I :
Protokol Temu bual Guru
Lampiran J:
Kerangka kerja Bidang Kandungan DefSD
Lampiran K:
Surat-surat kebenaran melakukan kajian
xi
SENARAI JADUAL Halaman Jadual 1.1
Bilangan kesalahan yang diambil tindakan di bawah EQA 1974 dan peraturan-peraturan yang diwartakan dibawahnya (2003-2005)
9
Jadual 2.1
Punca-punca pencemaran udara
Jadual 2.2
Kategori nilai dan nilai mengikut Schwartz (1992)
100
Jadual 3.1
Ringkasan instrumen kajian
137
Jadual 3.2
Matriks kajian
149
Jadual 4.1
Nilai tolerance dan VIF pembolehubah-pembolehubah bebas bagi sikap terhadap alam sekitar.
164
Jadual 4.2
Nilai tolerance dan VIF pembolehubah-pembolehubah bebas bagi tingkah laku terhadap alam sekitar
167
Jadual 4.3
Bilangan dan peratus pelajar mengikut jenis sekolah dan jantina
168
Jadual 4.4
Keputusan PMR bagi subjek Pendidikan Islam dan Sains
169
Jadual 4.5
Maklumat demografi sampel pelajar
169
Jadual 4.6
Min dan sisihan piawai bagi setiap pembolehubah kajian
170
Jadual 4.7
Keputusan ujian korelasi Pearson antara penghayatan agama dengan sikap dan tingkah laku terhadap alam sekitar
172
Jadual 4.8
Nilai korelasi Pearson antara nilai hidup dengan sikap dan tingkah laku terhadap alam sekitar
173
Jadual 4.9
Nilai korelasi Pearson antara pengetahuan alam sekitar dengan sikap dan tingkah laku pelajar terhadap alam sekitar
174
32
Jadual 4.10
Analisis MANOVA
175
Jadual 4.11
Ujian univariat berganda perbezaan penghayatan agama, nilai hidup dan pengetahuan alam sekitar pelajar Muslim berdasarkan jenis sekolah
176
Jadual 4.12
Analisis Post Hoc Tukey HSD
178
Jadual 4.13
Analisis varians regresi berganda bagi pembolehubah peramal terhadap sikap terhadap alam sekitar
180
Jadual 4.14
Model Regresi bagi sikap terhadap alam sekitar
180
xii
Jadual 4.15
Analisis regresi berganda bagi setiap pembolehubah peramal yang mempengaruhi sikap terhadap alam sekitar
180
Jadual 4.16
Analisis varians regresi berganda bagi pembolehubah peramal tingkah laku terhadap alam sekitar
183
Jadual 4.17
Model Regresi bagi tingkah laku terhadap alam sekitar
183
Jadual 4.18
Analisis regresi berganda bagi setiap pembolehubah peramal yang mempengaruhi tingkah laku terhadap alam sekitar
184
Jadual 4.19
Ringkasan keputusan ujian hipotesis
186
Jadual 4.20
Bilangan responden temu bual mengikut sekolah
187
Jadual 4.21
Peratusan respons pelajar mengikut tema pandangan tentang alam sekitar.
191
Jadual 4.22
Petikan temu bual pelajar mengikut tema-tema tertentu pandangan tentang hubungan dengan alam
192
Jadual 4.23
Ringkasan tema bagi kepentingan memelihara alam sekitar
195
Jadual 4.24
Kategori-kategori pandangan tentang isu alam sekitar
197
Jadual 4.25
Ringkasan analisis elemen asas justifikasi terhadap bencana alam
199
Jadual 4.26
Ringkasan hasil temu bual pelajar
201
Jadual 4.27
Profil sampel guru
203
Jadual 4.28
Peratus guru yang tahu dan tidak tahu tentang buku panduan
204
Jadual 4.29
Sumber bahan berkaitan alam sekitar
204
Jadual 4.30
Strategi pengajaran bagi tajuk alam sekitar
205
Jadual 4.31
Sebab mengajar isu berkaitan alam sekitar
206
Jadual 4.32
Sebab tidak mengajar isu berkaitan alam sekitar
207
Jadual 4.33 Tahap kefahaman tentang ESD
207
Jadual 4.34 Nilai min bagi sikap guru terhadap alam sekitar
208
Jadual 4.35 Profil guru yang ditemu bual
209
Jadual 4.36
214
Analisis kandungan bahan cakera padat bagi subjek Sains mengikut tingkatan
Jadual 4.37 Analisis kandungan bahan cakera padat mengikut subjek dan tingkatan
215
xiii
SENARAI RAJAH Halaman Rajah 2.1
Kerangka konsep pendidikan alam sekitar tradisional
51
Rajah 2.2
Kerangka konsep revolusi dalam pendidikan alam sekitar
52
Rajah 2.3
Tahap penghayatan Islam
81
Rajah 2.4
Model Penghayatan Pendidikan Islam
82
Rajah 2.5
Domain kesedaran untuk membina personaliti seimbang
96
Rajah 2.6
Model Struktur Nilai menurut Teori Schwartz (1994)
100
Rajah 2.7
Model Skematik Variabel-variabel dalam Teori VBN
102
Rajah 2.8
Model Skematik Variabel-variabel dalam Teori VBN (adaptasi oleh Dietz et al., 2005) daripada model asal oleh Stern dan Dietz (1994)
103
Rajah 2.9
Struktur skematik kerangka pendidikan alam sekitar dalam Islam
106
Rajah 2.10
Kerangka konseptual kajian
107
Rajah 3.1
Reka bentuk kajian
116
Rajah 3.2
Prosedur kajian
138
Rajah 3.3
Ringkasan proses analisis kandungan
147
Rajah 4.1
Plot normal Q-Q bagi data penghayatan agama
157
Rajah 4.2
Plot normal Q-Q bagi data nilai hidup
158
Rajah 4.3
Plot normal Q-Q bagi data pengetahuan alam sekitar
159
Rajah 4.4
Histogram bagi residual piawai sikap terhadap alam sekitar
160
Rajah 4.5
Plot kebarangkalian kumulatif bagi residual piawai sikap terhadap alam sekitar
161
Rajah 4.6
Plot sebaran skor sikap yang diramalkan dengan residual
162
Rajah 4.7
Histogram bagi residual piawai tingkah laku terhadap alam sekitar
164
Rajah 4.8
Plot kebarangkalian kumulatif bagi residual piawai tingkah laku terhadap alam sekitar
165
Rajah 4.9
Plot sebaran bagi skor tingkah laku yang diramalkan dengan residual
166
xiv
SENARAI PENERBITAN 1. Peranan Guru dalam Pendidikan untuk Pembangunan Lestari: Bebanan atau Tanggungjawab?. Kertas kerja dibentangkan di International Conference on Teacher Education in the Muslim World (ICTEM2008) di Crown Princess Hotel, Kuala Lumpur, 14-16 Julai 2008 2. Pemeliharaan Alam Tabii Bersumberkan Pengetahuan Islam. Diges Pendidik. Volume 7, No. 1/2007 3. Pendidikan Alam Sekitar Yang Lebih Efektif :Pengetahuan Atau Kesedaran?. Kertas kerja dibentangkan di Kuala Lumpur International Conference on Assessment(KLICA) : Humanising Assessment di Sunway Lagoon Resort Hotel, Petaling Jaya, Selangor, 16-19 May 2006 4. Pembangunan Lestari: Titik pertemuan antara pandangan Barat dan Islam. Kertas kerja dibentangkan di Seminar Kebangsaa Jawatankuasa Penyelarasan Pendidikan Guru (JPPG) di Hotel Shangri-La Pulau Pinang, 28-30 Ogos 2005
xv
HUBUNGAN ANTARA PENGHAYATAN AGAMA, NILAI HIDUP SERTA PENGETAHUAN ALAM SEKITAR PELAJAR MUSLIM DENGAN SIKAP DAN TINGKAH LAKU
ABSTRAK Kajian ini bertujuan untuk menentukan hubungan penghayatan agama, nilai hidup dan pengetahuan pelajar Muslim dengan sikap dan tingkah laku mereka terhadap alam sekitar, mengenal pasti sama ada terdapat perbezaan yang signifikan bagi penghayatan agama, nilai hidup dan pengetahuan pelajar berdasarkan jenis sekolah, menentukan pembolehubah-pembolehubah peramal bagi sikap dan tingkah laku pelajar terhadap alam sekitar dan mengenal pasti strategi pengajaran dalam pendidikan alam sekitar di sekolah. Sejumlah 425 pelajar dan 107 guru dari Sekolah Menengah Kebangsaan (SMK), Sekolah Menengah Kebangsaan Agama (SMKA), Sekolah Berasrama Penuh (SBP) Sekolah Menengah Teknik (SMT) yang dipilih di negeri Kedah dan Pulau Pinang terlibat sebagai sampel kajian. Kaedah kajian yang digunakan ialah kuantitatif (tinjauan soal selidik) dan disokong oleh kaedah kualitatif (temu bual dan analisis kandungan). Instrumen kajian diubahsuai daripada Skala Penghayatan Pendidikan Islam (2006), Struktur Nilai Hidup Schwartz (1994), skala New Environmental Paradigm (1978,2000), soal selidik tingkah laku terhadap alam sekitar (1975), ujian pengetahuan alam sekitar (2006) dan senarai semak strategi pengajaran guru (2005). Data dianalisis secara deskriptif (min, sisihan piawai, frekuensi dan peratusan) dan inferensi (korelasi Pearson, MANOVA dan regresi berganda). Hasil kajian menunjukkan terdapat hubungan yang positif dan signifikan bagi penghayatan agama dengan sikap (r=0.279, p
