Untitled - Department of Labour

37 downloads 625 Views 692KB Size Report
G U wa hune ha vhangwa nga u suvha hune hu nga vhanga u fhirea na u huvhala. G Zwishumiswa ... hone ha tshikhala tsha u shuma tsho linganaho na u sa olwa zwavhuḓi ha maitele a u shuma ...... Department of Labour www.labour. gov.za.
Mutakalo na Tsireledzo kha Ḽimaga ḽa Zwiḽiwa na Zwinwiwa

Vhashumi kha iḽi ḽimaga vho livhana na khombo dzo fhambanaho dzine dza katela zwi tevhelaho: ● ● ● ●

● ●









U wa hune ha vhangwa nga u suvha hune hu nga vhanga u fhirea na u huvhala Zwishumiswa zwine zwa tshea kana zwi re na vhuhali zwi no nga sa phanga U thulana kana u kuḓana na tshiendedzi tsha nga ngomu tshi no nga sa fokḽift na zwithu zwa u fara Mafuvhalo a u hwala zwithu, a mishumo ya u dovholola, na a nyimele kana nga nḓila ine vha ima ngayo musi vha tshi shuma zwi tshi itiswa nga u sa vha hone ha tshikhala tsha u shuma tsho linganaho na u sa olwa zwavhuḓi ha maitele a u shuma U shuma fhethu hu re na phosho U vha kha tshiimo tshi re khombo muvhilini – u vha tsini na zwithu zwa u ṱanzwa kana u kunakisa zwa tsiko kana zwa mupo zwine zwa tshimbilelana na u fema buse khathihi na u shuma fhethu hu re na munula munzhi. Iḽi buse ḽi nga kha ḓi vha ḽi tshi bva kha zwishumiswa zwine zwa shumiswa musi hu tshi phurosesiwa nahone munula munzhi hu nga vhanga u ṱhoṱhona ha lukanda U vha khomboni ya dzikhemikhala – izwi zwi nga bveledzwa nga u ita mishumo ya u fara dzikhemikhala zwine zwi nga katela u kulumaga kana u kunakisa kana u vhulaha zwitshili fhethu ha u shumela U vha fhethu hu fhisaho na hu rotholaho. Ḽimaga ḽi nga ita uri hu vhe na u shanduka ha nyimele dza thempharetsha u bva kha u fhisa, u yak ha u rothola Vhashumi nga ḓi wana vhe fhethu hu fhisaho nga tshifhinga tsha musi hu tshi vhulawa zwitshili na musi hu tshi dzheniswa zwibveledzwa dzithinini na u ḓiwana vha fhethu hu no rotholesa u fana na dzifiridzhini U shuma kha zwikhala zwiṱuku. Dziṅwe tsumbo kha iḽi ḽimaga ndi: thannga dza u vhulunga na dzibini, milindi na fhethu ha u vhulunga zwiluḓi, thannga dza tshivhaswa kana peṱirolo, zwipwanyeledzi kana zwihamuli zwa nḓirivhe, thannga dza u ṱomba halwa na dzivesele.

Khombo dza u wa, u shumisa dziphanga, u thulana, u hwala zwithu kana thundu na u ita mushumo wa u dovholola kana u no fana ●

u ita uri fhethu ha u tshimbila na fhethu ha u shumela hu dzule ho kuna ho 2

● ● ●

● ●

oma nga u thivhela u shuluwa zwithu musi hu tshi khou shumiwa na u ṋetshedza vhashumi zwienda zwa u thivhela u redza kana u suvha U ṋetshedza vhashumi dzigilavu u itela u vha tsireledza kha u tsheiwa u fhungudza u thulana kana u kuḓana ha vhathu mushumoni U kanula kana u khethekanya zwiḓila zwa zwiendedzi na fhethu ha u shumela. Na u khwaṱhisedza uri hu na tsimbi dza u farelela fhethu ha u gonya na zwiṱepisini Thivhela u shuluwa ha maḓi/zwiluḓi Vhashumi vha tea u gudiswa nga ha nḓila dzo teaho dza u hwala na fhethu ha u shumela hu tea u vha ho itwa nga nḓila ine vhashumi vha ḓo vha na tshikhala tsho linganaho.

U shuma fhethu hune ha vha na phosho ●



Miṅwe mishumo i no nga sa u dzhenisa zwibveledzwa dzithinini, u dzhenisa maboḓeloni na u shumisa mabannda a u tshimbidza zwi nga ita uri vhashumi vha vhe fhethu hu re na phosho nnzhi Maga a u langa phosho a vhuinzhiniara a tea u shumiswa u itela u fhungudza phosho, nahone hu tea u ombedzelwa u ḓitsireledza ha muthu ene muṋe.

Khombo malugana na mutakalo

Zwi tevhelaho zwi nga thivhela khombo kha iḽi ḽimaga: ●

Kha hu dzheniswe phaiphi

Vhashumi kha iḽi ḽimaga vha ṱangana na khombo nnzhi dzo fhambanaho hu tshi katelwa na u thulana ha vhuendi kana tshiendisi tsha nga ngomu u fana na dzifokiḽifithi na dzikhontheina. 3



dza u bvisa kana u fhungudza buse fhethu hune ha shumelwa hone U ṱuṱuwedza ndondolo ya mutakalo ya muthu ene muṋe na u khwaṱhisedza kana u kanulwa kana u fhandekanywa ha mushumo na zwishumiswa zwa ndondola mutakalo.

Khombo dza dzikhemikhala

Vhashumi vha tea u wana vhugudisi nga ha maitele ane a tea u tevhedzelwa malugana na u tsireledzea mushumoni hu tshi katelwa maga a thusoṱhanzi. Mufhiso na u rothola

Madokotela na vhaongi vho redzhisiṱariwaho vha tea u ṱanziela uri vhashumi vha na mutakalo wavhuḓi. Zwikhala zwiṱuku zwa u shumela

Mutholi u na vhuḓifhinduleli ha u wana arali hu na zwikhala zwiṱuku fhethu ha u shumela. Arali zwi hone, fhethu hoṱhe ha u dzhena hu tea u vha ho tsireledzwa kana hu tea u shumiswa zwiga kana dzitswayo u sumbedza zwikhala zwiṱuku. ● ●

Hu tea u ṋetshedzwa phemithi kana thendelo dza mushumo dza u shuma kha tshikhala tshiṱuku Vhashumi vha tea u ṋetshedzwa zwishumiswa zwa u fema phanḓa ha musi vha tshi dzhena fhethu huṱuku ha u shumela nahone vha tea u ṋetshedzwa vhugudisi malugana na u zwi shumisa.

Zwithu zwi waho ●

● ●

Ni khwaṱhisedze uri zwithu zwo vhewaho nṱha a zwi nga ḓo wa (kha dzisheḽifu) arali zwo thithiswa. Vheani zwithu zwi lemelesaho fhasi kana tsini na fuloro ni vhee zwi fhefhuwaho nṱha Ni dzhiele nṱha nḓila dza u paka, u fara na u tshimbidza thundu u thivhela u wa ha zwithu Khwaṱhisedzani uri zwithu zwilapfu zwo imaho nga zwoṱhe (tsumbo, siḽindara dza gese) dzo ḓitikaho nga mbondo a dzi nga ḓo wa arali dzo khukhuliwa, nahone dzo khwaṱha.

Zwishumiswa zwa zwanḓa ●

Phanga dzi vhanga mafuvhalo manzhisa nahone dzi tea u vhewa 4





zwavhuḓi/kana u dzheniswa kha tshithu arali dzi sa khou shumiswa Musi phanga dzi tshi shumiswa tshifhinga tshoṱhe, zwiambaro zwa u thivhela u tshewa nga phanga zwi tea u ambariwa sa zwo vhewaho kana u tiwa nga vhane vha ṱola kana u sedzulusa dzikhombo (tsumbo. Vhashumi vha silahani vha ambara dziephuroni na dzigilavu tshanḓani tshi songo faraho lufhanga) Zwishumiswa zwa zwanḓa zwi tea u dzula zwi kha tshiimo tshavhuḓi uri musi zwi tshi vho ṱoḓa u shumiswa hu songo ṱoḓea maanḓa manzhi.

Zwithu zwa u hwala thundu ●



Vhaendanganayo vhane vha reila ṱhirakha kana dziḽori dza u hwala zwithu, raga kana zwithu zwa u dzhenisa zwithu, dziṱiroḽi na zwiṅwe vha tea u shumisa nḓila dzo itelwaho zwenezwo kule na vhaṅwe vhashumi arali zwi tshi konadzea. Muthu a kokodzaho kana a sukumedzaho u tea u vha a tshi vhonala zwavhuḓi Vhathu vha u sedzulusa dzikhombo vha tea u dzhiela nṱha uri ndi khombo dzifhio dziṅwe dzine dza nga vha hone fhethu ha u shumela (tsumbo. maḓiromo a u kungulusa kana maḓiroṅwana, dzihuku dza zwikwama zwa zwigidi na zwithu zwine zwa bva mitshinini.

Vhabveledzi vha zwiḽiwa na zwinwiwa

Ḽimaga ḽa u bveledza zwiḽiwa na zwinwiwa kanzhi ḽi vha ḽo vhumbiwa nga mamaga a 30 o fhambanaho u bva kha dzisilaha, zwigayo zwa swigiri, zwigayo zwa vhukhopfu na mamaga a pfupfu u swika kha a u ṱomba wisiki. Tshivhalo tsha mafuvhalo a mamaga a zwiḽiwa na zwinwiwa na tshone tshi nṱhesa. Naho zwo ralo tshivhalo tsha mafuvhalo tshi fhambana nga maanḓa vhukati ha mamaga a zwiḽiwa na zwinwiwa. Zwivhangi zwa mafuvhalo ndi hezwi: ● ● ● ● ●

u fara nga zwanḓa/fuvhalo ḽa misipha ya mutshilitshili u redza kana u suvha kha fuloro yo nukalaho kana ine ya vha na zwiḽiwa zwo shuluwaho u wa u bva nṱha tshiendedzi tsha u hwala tsha mushumoni (hu tshi katelwa tshiendedzi tsha fokhiḽifithi) u rwiwa kana u welwa nga tshiṅwe tshithu (tsumbo. Phanga dza vhuhali kana dza u pfa nga maanḓa kana zwithu zwi waho) 5



mitshini.

Kha izwi, zwivhangi zwihulwane zwa mafuvhalo ane a vhulaha ndi zwiendedzi zwa u hwala thundu mushumoni, hu tshi katelwa na u wa u tshi bva nṱha na kha mitshini. ● ● ● ● ● ●

mafuvhalo a misipha ya mutshilitshili vhulwadze ha lukanda phosho asima yo wanalaho mushumoni vhulwadze ha dziningo mutsiko une wa vhangwa nga mushumo.

Vhashumi vha tea u ṋetshedzwa vhugudisi kana u pfumbudzwa nga ha maitele o tsireledzeaho a mushumoni a mushumo kana nyito iṅwe na iṅwe hu tshi katelwa na maga a thusoṱhanzi.

Mamaga ● ●

A u phurosesa nama na khovhe A U gaya zwiḽiwa zwa phukha 6

● ● ● ● ●

A zwibveledzwa zwa bekhari A Zwibveledzwa zwa mafhi Mitshelo na miroho Zwiḽiwa zwi re na swigiri, u fana na dzikhekhe na maḽegere Zwikambi na nyamunaithi.

Zwibveledzwa zwi rotholaho

Mveledzo ya zwiḽiwa i na maga mararu – u zwala, u bveledza na u rengisa/ na u lugisa zwiḽiwa. U bveledza zwiḽiwa na zwinwiwa zwi itiwa kha mamaga o fhambanaho, a u bva kha ane a thola vhashumi vha si gathi u ya kha ane a thola vhashumi vha ḓana. Ndi zwa vhukuma, mamaga manzhi a vhukati kana mahulwane one ane ndi zwipiḓa zwa madzangano a lushaka, kana a dzitshaka kana ane a vha na fhethu hunzhi ane a thola zwigidi zwa vhashumi. Vhuḓifhinduleli ha Mushumo vhu angaredza maga mavhili a u thoma kha Muhasho zwa Mishumo ane a vha – u zwala kana u ṱavha na u bveledza. U rengisa na u lugisa zwiḽiwa zwi wela nga fhasi ha mihasho ya zwa mutakalo i re nga fhasi ha mahosi, naho Muhasho wa zwa Mishumo u tshi shuma na iyi mihasho u khwaṱhisedza uri hu vha na u fana kana u tshimbilelana ha nḓila kana kufarelwe kana kutshimbidzele kwa zwa mutakalo na tsireledzo. Muhumbulo Muhulwane

U langula mutakalo wa mushumoni zwi konḓa u fhira u tsireledza. Zwivhangi kana zwiitisi na mvelelo dza tsireledzo i si yavhuḓi mushumoni zwi itea nga u ṱavhanya nahone zwi a leluwa u shumana nazwo. Zwiitisi kana zwivhangi zwa mutakalo u si wavhuḓi mushumoni zwi nga konḓa u zwi wana kana u zwi vhona. Zwi nga dzhia tshifhinga uri tsumbadwadze dzi vhonale lune zwi nga ita uri vhushaka vhukati ha tshivhangi na mvelelo zwi sa kone u vhonala kana u vha khagala, fhedzi musi thaidzo dzo no vhoniwa na u ṱanganedzwa, thasululo dzi a wanala na u rekhodiwa. Malugana na thaidzo dza mutakalo dza mushumoni dzine dza ḓivheswa kana dzo ḓoweleaho, hu nga kha ḓi vha na zwiṅwe zwivhangi kana zwiitisi zwi songo itiswaho nga mushumo, u fana na mafuvhalo a muṱana, hu nga kha ḓi vha na zwiṅwe zwiitisi zwi sa yelani na mushumo. Vhashumi vha nga kha ḓi si ṱanganedze uri vha na thaidzo dza mutakalo dzi 7

tshimbilelanaho na mushumo vha tshi ofha malugana na mishumo yavho kana vha tshi itiswa nga tshitigima tsha maṅwe malwadze. Ngauralo, ndi zwa ndeme u fhungudza zwithu zwine zwa nanisa zwine zwa vhangwa nga mushumo.

Naho hu na mafhungo nga ha thasululo dza thaidzo dza malugana na mutakalo mushumoni, nḓivho yapo nga ha thasululo dzi shumaho i nga vha i ṱhukhu. Maṅwe a mabindu mahulwane kha mamaga a thola vhashumi vha malugana na mutakalo mushumoni vho zwi gudelaho, kanzhi vhane vha vha na nḓivho ya zwa dzilafho. Naho zwo ralo, vhunzhi ha mabindu, nga maanḓa mabindu maṱuku, ngeletshedzo ya dzilafho malugana na mutakalo mushumoni ndi ṱhukhu nga maanḓa. Musi vhunzhi ha vhathu vha na thaidzo vha ya ha Dokotela o ḓoweleaho, fhedzi vhunzhi ha madokotela a vha na ndalukanyo dzo linganaho malugana na zwa mutakalo wa mushumoni. Vhunzhi ha mabindu a vho ngo tea u thoma mihasho ya vhomakone kana vhathu vho gudelaho zwenezwo kana u badela vhaeletshedzi malugana na u langa mutakalo mushumoni ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe. Vhunzhi ha malwadze a mushumoni a vhangwa nga zwivhangi zwi si gathi zwa ndeme, zwine zwi nga langwa nga vhalanguli na vhashumi vha tshi shumisana u wana maga a u langula ane a shumisea o teaho fhethu havho ha mushumo. Naho zwo ralo, u shumisa madokotela ane a shumana na malwadze ane a vhangwa nga mushumo na vhaṅwe vhomakone zwi nga vhuedza vhukuma kana u vhulunga tshelede kha nyimele dzo teaho. Iyi khethekanyo i ṱalutshedza zwivhangi kana zwiitisi zwo ḓoweleaho zwa malwadze a mishumoni kha mamaga a zwiḽiwa na zwinwiwa na u ṋetshedza ngeletshedzo ya uri zwi nga langulwa hani. Zwivhangi kana zwiitisi zwihulwane

Zwivhangi zwihulwane zwa mutakalo u si wavhuḓi mishumoni kha mamaga a zwiḽiwa na zwinwiwa ndi: ● ● ●

malwadze a misipha ya mutshilitshili (dziMSD): a katela malwadze a mikonwo (dziWRULD) na mafuvhalo a muṱana mutsiko une wa vhangwa nga mushumo: une wa vhangwa nga nzudzanyo i si yavhuḓi ya mushumo asima ine ya vhangwa nga mushumo: yo vhangwaho nga u fema mabuse a thoro na a bekharini 8







vhulwadze ha lukanda vhune ha vhangwa nga mushumo: vhu vhangwa nga u kwama zwiḽiwa, u kuvha nga zwanḓa na zwiṅwe Vhulwadze ha ningo: vhu vhangiwa nga mabuse a no nga sa ane a wanala bekharini na a kha dzithoro, dzikhanakhana na zwidohodohwane phosho ine ya vhanga u sa tsha pfa: hune levele ya phosho ya fhira 85 dB(A).

(zwoṱhe dziWRULD na mafuvhalo a muṱana) ndi zwone zwo anzesaho. Naho zwo ralo, dziṅwe khombo ndi dza ndeme nahone dzi shuma hune nyimele dza dzi tendela. Zwivhangi zwihulwane zwa fuvhalo ḽa misipha ya mutshilitshili

Vha ṋee vhashumi dzigilafu dzine dza ḓo vha

Kha mamaga a zwiḽiwa na tsireledza kha u tshewa nga phanga. zwinwiwa, vhunzhi ha mafuvhalo a misipha ya mutshilitshili a vhangwa nga zwithu zwiṱanu: ● ● ●



khontheina dza u paka na u pakulula (dzi no nga sa mabogisi, dzikhireithi na dzisaga) u sukumedza raga dzi re na mavhili (u fana na raga dza oveni na ṱiroḽi dza zwibveledzwa) u tshea, u bvisa maramboni, na u paṱulukanya zwinungo, u vhofha na u bvisa zwi re nga ngomu ha muraḓo (u fana na nama tswuku na nama ya khuhu) u paka zwibveledzwa (u fana na tshizi, zwiḽiwa zwi re na swigiri na 9

● ●

mabisikitsi) u hwala khontheina dza nyamunaithi (u fana na u diḽivara maḓiroṅwana, na dzikhireithi) Iyi ndi mishumo ya ndeme ine ya tea u dzhielwa nṱha nga vhathu vha u sedzulusa dzikhombo.

Ri ḓivha hani uri ri na thaidzo kana ri a lwala?

Fuvhalo na thaidzo dza mutakalo zwi ḓisumbedza nga nḓila dzo fhambanaho, dzi no nga sa: ● ● ● ● ● ● ● ●

mafuvhalo kha muṱana na zwanḓa vhuṱungu khwaḽithi i si yavhuḓi ya tshibveledzwa malaṱwa manzhi a matheriala zwibveledzwa zwiṱuku mbilaelo dza vhashumi tshifhinga tshoṱhe na fhethu ha u awela U ḓilugisela kana u ḓikhwinisela fhethu ha u shuma na zwishumiswa kana dzithulusi tsumbo, u lugisa zwipontshi zwine zwa vhewa zwiduloni vhashumi vho ambaraho dzibanditshi, dzikhiratshisi kana thanda dza u tshimbila, dzirub –ons, makunda a musina kana khopha kana dzimaginete.

Arali ni na thaidzo zwi ḓo itisa uri hu vhe na u lozwea ha tshelede nga u fhidza zwi tshi khou itiswa nga vhulwadze, u hiriwa ha vhashumi vhanzhi, u dovha hafhu u ṋetshedza vhugudisi kana u pfumbudza, u bveledza zwibveledzwa zwiṱuku. Asima kana vhulwadze ha u fhelelwa nga muya ho vhangwaho nga mushumo

Zwiko zwa data zwo rekhoda levele ya nṱhesa ya asima kha u bveledzwa ha zwiḽiwa na zwinwiwa. Tshivhangi kana tshiitisi tshihulwane tsha asima ndi u fema buse ḽa u bva kha thoro na fuḽauru. Ngauralo, bekhari dzi kha vhuimo ha vhuvhili ha nṱhesa kha mishumo yoṱhe kha ḽimaga ḽiṅwe na ḽinwe. Zwivhangi kana zwiitisi zwa asima yo vhangwaho nga mushumo

Asima yo wanalaho kana yo vhangiwaho nga mushumo une wa itwa i fara vhashumi vhane vha fema buse ḽine ḽa vhaisa miraḓo ya u fema, u fana na buse ḽa thoro, fuḽauru, zwiḓadzisi zwa enzaimi, tsumbo, phurotheini ya gumba, 10

phurotheini ya khovhe, dzikhanakhana na thanda kana khuni – na vhashumi vhane vha gaya vhukhofu, u ṱomba halwa ha pfupfu, u baka na u phurosesa khovhe na vhone vha kha khombo ya u farwa nga uvhu vhulwadze. Asima ndi vhulwadze vhu vhavhaho nga maanḓa nahone vhu a vhulaha. Vhulwadze ha lukanda ho vhangwaho nga mushumo une wa itiwa

Zwiko zwa data zwi sumbedza uri hu na vhathu vhanzhi vho farwaho nga vhulwadze ha lukanda.

Zwivhangi zwa vhulwadze ha lukanda ho vhangwaho nga mushumo une wa itiwa Vhulwadze ha lukanda vhu fara vhashumi vhane vha shuma nga nama, khovhe, nama ya khuhu, mitshelo na miroho, khathihi na vhabaki, vhathu vhane vha shuma bekharini, vhabiki, vhakulumagi na vhaṅwe vhashumi vhanzhi. ● ●



Kha ndugiselo ya zwiḽiwa, vhu anzela u fara zwanḓa na zwifhanga vhu ita uri lukanda lu tswukuluwe, lu ḓuvhudze na u bva mapundu, kanzhi vhu ita uri vhathu vha songo kona u shuma na u vha kombetshedza u ṱoḓa miṅwe mishumo vhulwadze ha lukanda vhune ha vhangwa nga mushumo vhu vhangwa nga u kwama maḓi, zwisibe na zwiṅwe zwithu zwa u ṱanzwa na u kwamana na zwiḽiwa zwo fhambanaho zwi no nga sa swigiri, fulauru/dou, mitshelo ya swiri, miroho, zwidohodohwane, khovhe na zwiḽiwa zwa lwanzheni, nama na khuhu.

Vhulwadze ha dziningo

Vhulwadze ha dziningo (ningo i re na lumilaḓi kana yo thivhanaho) vhu ita uri hu vhe na u zwimba nga ngomu ningoni kha lukandakandane zwo vhangiwa nga buse. Zwivhangi zwa vhulwadze ha ningo

Thoro, fuḽauru, dzikhanakhana, zwidohodohwane na buse ḽa thanda zwi nga vhanga vhulwadze ha ningo,na maṱo ane a bva maḓi na u ṱhavhaṱhavha kana u ṱhoṱhona na zwiṅwe zwine zwa ita uri muthu a pfe vhuṱungu.

11

Phosho ine ya vhanga u si tsha pfa. Zwivhangi kana zwiitisi zwine zwa vhanga u si tsha pfa

U shuma fhethu hune ha vha na phosho khulwane zwi nga vhanga u si tsha pfa kana u dzinga nḓevhe lwa tshoṱhe, zwine zwi a konḓa u zwi wana vhunga zwi tshi itea nga zwiṱuku nga zwiṱuku. Phosho i nga vha khulwane, fhethu huhulwane (tsumbo, hune zwibveledzwa zwa dzheniswa maboḓeloni) kana fhethu hune ha shumiswa mitshini (phosho ya maṱhirakha ane a tsitsa thundu kana zwibveledzwa nga fhasi). Arali u sedzulusa hu tshi sumbedza uri ḽeveḽe ya phosho i nṱha, zwi tea u lugiswa kana u thasululwa nga u ṱavhanya. U bveledza phoḽisi ya mutakalo wa vhashumi

Hu na zwithu zwiraru zwine zwa tea u dzhielwa nṱha musi hu tshi bveledzwa ndangulo i shumaho zwavhuḓi ya mutakalo mushumoni: 1. U thivhela

Mutholi u na vhuḓifhinduleli ha lwa mulayo ha u ita zwiṅwe na zwiṅwe zwo teaho u thivhela malwadze ane a tshimbilelana na mushumo.

Miṅwe mishumo i no nga sa u dzhenisa zwiveledzwa dzithinini, u dzhenisa zwibveledzwa maboḓeloni na u shumisa mabannda a u tshimbidza zwi ita uri vhashumi vha shume fhethu hune ha vha na phosho yo kalulaho. 12

U itela u tsireledza mutakalo wa vhashumi, hu tea u thoma ha ḓivhiwa zwivhangi zwa khombo mushumoni. Kha nyimele nnzhi izwi a zwi vhuyi zwa vhudziswa. Musi khombo khulwane (dziMSD, buse, phosho, nz) dzo waniwa, hu nga dzhiiwa maga malugana na khombo u itela u asesa kana u sedzulusa idzi thero nga nthihi na nthihi u fana na mafhungo a zwa tsireledzo. Ndi zwa ndeme u sa wana fhedzi vhathu nga muthihi nga muthihi (kana zwigwada zwa vhathu nga muthihi nga muthihi) vhane vha shuma nga fhasi ha idzi khombo, fhedzi na u wana uri vha shuma nga fhasi ha khombo dzenedzo lungafhani khathihi na mvelelo dza hone. Iyi nḓivho i ḓo thusa musi hu tshi tholiwa vhashumi, kana nga tshifhinga tsha rihabiḽithesheni u khwaṱhisedza uri vhupo ha mushumo a vhu nanisi vhulwadze vhuṅwe na vhuṅwe he ha vha vhu hone u thomani. U monithara u fhidza mushumoni nga mulandu wa vhulwadze

Vhulanguli ha u ḓa mushumoni ndi tshithu tsha ndeme kha vhatholi vhanzhi. Mafhungo ane a wanala hune ha languleswa kuḓele kwa vhashumi mushumoni a nga vha na thuso vhukuma kha u wana thaidzo dza mutakalo dzine dza tshimbilelana na mushumo. Arali hu na miṅwe mishumo kana huṅwe fhethu ha mushumoni hune ha fhidzeswa, izwi zwi nga sumbedza uri hu na thaidzo. Hune ha wanala uri vhathu vha lwalesa miṱana kana vha na tsumbadwadze dza WRULD zwi nga vha zwi tshi tshimbilelana na dziṅwe tshakha dza mishumo. U thetshelesa vhashumi

Vha nga wana mafhungo manzhi kha vhashumi vhone vhane.

Vhashumi zwi nga kha ḓi vha konḓela u ṱanganedza thaidzo dzavho dza mutakalo kha vhalanguli musi vha tshi vhona u nga zwi nga thithisa mishumo yavho kana mafhungo a hone a si avhuḓi. Naho zwo ralo, hu na nḓila nnzhi dza u kuvhanganya tshenzhemo dzavho kana mihumbulo ine i nga tsireledza zwiphiri zwavho na u vhona uri vha wana phindulo dzone. U langula khombo

U fana na kha thaidzo iṅwe na iṅwe ya mutakalo na tsireledzo, hu tea u tevhedzelwa kutevhekanele kwa maga a ndaulo. Hune zwa konadzea, u bvisa khombo ndi khwine. U ḓitika nga tsireledzo ya muthu ene muṋe nga kha tshishumiswa tsha u tsireledza tsha muthu hu tea u vha tshithu tsha u fhedza 13

tshine tshi nga shumiswa. Tshifhinga tshinzhi maitele a u langula mutakalo mushumoni a ṱoḓa fhedzi vhudavhidzani havhuḓi vhukati ha vhalangi na vhashumi. Kanzhi zwi vha zwi songo tea u thola vhathu vhane vha vha vhomakone, naho zwo ralo u shumisa madokotela ane a shuma nga malwadze ane a vhangwa nga mishumo na vhomakone zwi nga vha ḓisela mbuelo dzavhuḓi kha dziṅwe nyimele dzo teaho. Musi ngeletshedzo ya makone i tshi nga ṱoḓea, i nga kha ḓi si vhe ya mutakalo kana dzilafho, tsumbo, kha thaidzo nnzhi dza MSD, ergonomist a nga vha o tea zwihulwane, hone kha thaidzo ya asima, mulondolamutakalo mushumoni a nga vha o tea. 2. Rihabiḽithesheni

Naho hu uri hu khou itwa zwoṱhe zwine zwa konadzea u thivhela vhathu u lwala mushumoni, fhedzi hu ḓo vha na zwifhinga zwine vhathu vha ḓo lwala. Tshivhangi tsha u thoma tsha vhulwadze hu nga kha ḓi vha tshine tsha si tshimbilelane na mushumo, fhedzi naho zwo ralo, mvelelo dzi tea u langulwa. Zwi a konadzea uri muthu a vhe na vhulwadze ha muṱana kana mutsiko zwi tshi khou itiswa nga zwithu zwi si na vhushaka na mushumo, fhedzi arali vha tshi shuma kha mushumo une wa kwama u hwala zwithu zwi lemelaho kana zwine zwa netisa, hu na khonadzeo khulwane ya uri mushumo wavho u nga nanisa nyimele yavho wa ita uri vha lwale nga maanḓa. U kundelwa u langa malwadze maṱuku zwi nga ita uri hu vhe na vhulwadze ha tshoṱhe na u lozwea ha mushumi wa ndeme. Naa vho asesa kana u sedzulusa na u swikelela kana u fusha ṱhoḓea dza mutakalo mushumoni?

U asesa kana u sedzulusa khombo zwi nga thusa kha u wana nyito dza ndeme na nyimele dzi re na khonadzeo ya u vhaisa mutakalo kana ya u vha khombo kha mutakalo zwine zwi nga vha thusa kha u dzhia tsheo ya uri vha nga fusha kana u swikelela hani ṱhoḓea idzi dza mutakalo mushumoni kha khamphani yavho. U ṱolwa ha mutakalo zwi a ṱoḓea nga maanḓa malugana na khombo dzine dza si vhe na maimo mushumoni u itela u dzhia tsheo arali maga a ndaulo a o linganaho. Tsumbo dza hune hu nga vha na khonadzeo ya ṱhoḓea ya u ṱola mutakalo dzi katela hune ha vha na khombo ya u vha na asima yo wanalaho mushumoni (u shuma hune ha vha na buse ḽa thoro, buse ḽa bekhari, phurotheini ya khovhe kana makumba kana dzikhanakhana). DziMSD (hu tshi katelwa dziWRULD),u shuma fhethu hu re na malwadze ane a pfukhela nga kha zwitshili (muvoni kana hune phukha dza ṱhavhiwa hone), khonadzeo ya u farwa 14

nga vhulwadze ha lukanda na u shuma fhethu hu fhisaho nah u rotholaho. Ni elelwe uri zwiḽiwa zwi nga ni lwadza naho ni songo sendelesa tsini nazwo. Hu ṱoḓea nḓila ya phurofeshinala malugana na mutakalo mushumoni. Izwi zwi nga kwakwanywa na ṱhoḓea ya u tsireledzea ha zwiḽiwa/ndondolamutakalo kana vhuthathatshili. Malwadze a misipha ya mutshilitshili

Naa vha na phakhedzhi ya ndangulo ya maga a u thivhela, u ṱoḓisisa na u langa mafuvhalo a misipha ya mutshilitshili, u fana na u fhirea zwi tshi itiswa nga u hwala zwithu zwi lemelaho tshifhinga tshoṱhe kana dziWRULD u bva kha mishumo ine ya dovhololwa. Maga a u thivhela a a vhuedza. A zwi konadzei u thivhela nyimele dzoṱhe dza dziMSD, ngauralo u vhiga tsumbadwadze nga u ṱavhanya, dzilafho ḽo teaho na u rihabiḽitheithiwa ndi zwa ndeme. Nḓila yavhuḓi ya u langula dziWRULD Dizaini ya mushumo

Vha katele ergonomics kha dizaini ya dzithulusi kana zwishumiswa, mitshini na

Vha dzhiele nṱha nga vhuronwane nḓila dza u ṱhopha kana u paka,u fara na u tshimbila ha dzithundu u itela u thivhela u wa ha zwithu. 15

fhethu ha u shumela na nḓila dza u shuma. Vha ṱhogomele kana vha dzhiele nṱha u fhungudza u dzinginyea, maanḓa ane a ṱoḓea na dzitshanduko dza nyimele. Tshifhinga tsha u shuma fhethu henefho

Vha lavhelese kha u sielisana mushumo, luvhilo lwa u shuma, zwifhinga zwa u awela na ṋetshedzo ya thuso. Vha ṱhogomele musi tshifhinga tsha u shuma tsho engedzedzwa nga tshifhinga tsha ovathaimi kana tshine ṱhoḓea ya u shuma ya vha khulwane kana hu na mushumo munzhi. Vhupo

Ni khwaṱhisedze uri hu a dudela nahone hu na tshikhala tsho linganaho, vhudzulo nahone hu dzhena tshedza. U asesa kana u sedzulusa khombo

Kha tsedzuluso yaṋu ya khombo, ni wane mishumo ine ya vhanga mafuvhalo ine ya ṱoḓa tshithihi kana tshi no fhira tshithihi tsha izwi: ● ● ●

u kombetshedza u dovholola kana u ita tshithu tshithihi lunzhi Nyimele i si yavhuḓi

Fhungudzani khonadzeo ya fuvhalo kha mishumo nga u shumana na izwi zwivhangi kana zwiitisi zwiraru. U ṱolwa phanḓa ha u tholiwa

Izwi zwi ḓo thusa kha u vhona uri vhathu a vha dzheniswi mishumoni ine ya ḓo nanisa nyimele dzo no ḓi vha ho hone kana malwadze e vha vha vha nao a misipha ya mutshilitshili na maṅwe malwadze. U ṋetshedzwa mishumot

Ni khwaṱhisedze uri mishumo ine ya nga vhanga mafuvhalo a i nekedzwi vhathu vhane vha ḓivhea uri vha a lwala na mishumo ine ya nanisa mafuvhalo a i nekedzwi vhathu vhe vha vha vha tshi lwala.

16

Vhugudisi kana u pfumbudziwa ha vhashumi

Vhashumi vha tea u wana vhugudisi na mafhungo nga ha mafuvhalo ane a nga bvelela na zwivhangi kana zwiitisi zwao, nḓila dzo tsireledzeaho dza u hwala (nga maanḓa nyimele na nḓila dza u hwala) na ṱhoḓea ya u vhiga mafuvhalo. U monithara vhashumi

Vha ṱole vhashumi kha mishumo ine ya vhanga mafuvhalo kana mishumo ine ya nanisa vha tshi kha ḓi bva u thoma mushumo muswa, tsumbo, nga murahu ha vhege nna, u khwaṱhisedza uri a hu na zwine zwa hanedzana na tshiimo tsha mushumo. U ṱhogomela mutakalo wa vhashumi

Mishumo yo vhalaho ine i nga vhanga malwadze kana mafuvhalo yo sumbedzwa afho nṱha, fhedzi vha nga rihabiḽitheitha na u monithara vhalwadze.

U sedzulusa rekhodo dza u fhidza mushumoni zwi tshi itiswa nga vhulwadze

Vha dzhiele nṱha tsedzuluso kana u ṱolwa ha mutakalo wa vhashumi, tsumbo, nga murahu ha u fhidza mushumoni vhege nna, na u dzhiela nṱha u kona u swikelela dzilafho ḽa fisiotheraphi, na zwiṅwe, sa zwo humbeliwaho. U monithara u shuma zwavhuḓi ha tshitirathedzhi kana pulani

U khwaṱhisedza uri nḓila ya u langula dziWRULD i a shuma, i tea u monithariwa tshifhinga tshoṱhe. U langula khombo ●

● ●

Kha vha wane mishumo ine i nga vhanga khombo khulwane dza mafuvhalo mahulwane (tsumbo, u hwala thundu) kana fuvhalo ḽi sa fholi (tsumbo, u bva kha mishumo ya u dovholola ya u shumisa muvhili wa nṱha) Vha asese kana u sedzulusa iyi mishumo nga vhuḓalo u wana uri ndi zwifhio zwine zwa ita uri hu vhe na khombo Vha shumise mitshini hune zwa konadzea, tsumbo, ṱhirakha dza u tshimbila nga muḓagasi, mabannda a u tshimbidza thundu kana zwithu, mitshini ya u 17





hwala, mitshini ya u hwala thundu nga nnzhi kana ya othomethikhi Hune zwa si konadzee u shumisa mitshini, hu shumiswe maga a u thivhela u huvhala. Tsumbo, vha fhungudze tshileme tsha dzisaga kana mabogisi tshi vhe 25kg kana u ya fhasi, vha khwinise dizaini dza ikonomi dza fhethu ha u shumela, u sielisana mushumo, vhugudisi, u ṱola mutakalo na u iswa kha muṅwe mushumo Vha kwame vhaimeleli vha madzangano a vhashumi vha tsireledzo na vhashumi u khwaṱhisedza uri hu vha na thasululo dza thaidzo nga vhuḓalo dzavhuḓi nahone dzi shumaho.

U shuma fhethu hune ha fhisa na u rothola. Iḽi ḽimaga ḽi nga ita uri nyimele dza thempharetsha dzi shanduke zwi tshi itiswa nga mufhiso na u rothola.

Provincial Offices of the Department of Labour Tel: (043) 701 3000

Limpopo Polokwane

Tel: (015) 290 1744

Gauteng North Pretoria Tel: (012) 309 5000

North West Mmabatho

Tel: (018) 387 8100

Eastern Cape East London Free State Bloemfontein

Tel: (051) 505 6200

Gauteng South Johannesburg Tel: (011) 497 3222 KwaZulu-Natal Durban 18

Tel: (031) 366 2000

Mpumalanga Witbank Northern Cape Kimberley Western Cape Cape Town

Tel: (013) 655 8700

Tel: (053) 838 1500 Tel: (021) 441 8000

Labour Centres of the Department of Labour Eastern Cape Aliwal North Butterworth Cradock East London Fort Beaufort Graaf-Reinet Grahamstown King Williamʼs Town Lusikisiki Maclear Mdantsane Mount Ayliff Mthatha Port Elizabeth Queenstown Uitenhage

Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel:

(043) (039) (045) (043) (039) (047) (041) (045) (041)

643 253 932 761 254 501 506 807 992

4756 1996 1424 3151 0282 5600 5000 5400 4627

Bethlehem Bloemfontein Botshabelo Ficksburg Harrismith Kroonstad Petrusburg Phuthaditjhaba Sasolburg Welkom Zastron

Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel:

(058) (051) (051) (051) (058) (056) (053) (058) (016) (057) (051)

303 505 534 933 623 215 574 713 970 391 673

5293 6215 3789 2299 2977 1812 0932 0373 3200 0200 1471

Atteridgeville Bronkhorstspruit Garankuwa Krugersdorp

Tel: Tel: Tel: Tel:

(012) 386 5116 (013) 932 0197 (012) 702 4525 (011) 955 4420

Free State

Gauteng North

Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel:

(051) (047) (048) (043) (046) (049) (046)

633 491 881 702 645 892 622

2633 0656 3010 7500 4686 2142 2104

Mamelodi Pretoria Randfontein Soshanguve Temba

Tel: Tel: Tel: Tel: Tel:

(012) 805 5090 (012) 309 5050 (011) 693 3618 (012) 799 7400 (012) 717 9500

Alberton Benoni Boksburg Brakpan Carletonville Germiston Johannesburg Kempton Park Nigel Randburg Roodepoort Sandton Sebokeng Soweto Springs Vanderbijlpark Vereeniging

Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel:

(011) 861 6130 (011) 747 9601 (011) 898 3340 (011) 744 9000 (018) 788 3281 (011) 345 6300 (011) 497 3000 (011) 975 9301 (011) 814 7095 (011) 781 8144 (011) 766 2000 (011) 444 7631 (016) 988 2626 (011) 939 1200 (011) 365 3700 (016) 981 0280 (016) 430 0000

Dundee Durban Estcourt Kokstad Ladysmith Newcastle Pietermaritzburg Pinetown Port Shepstone Prospecton Richards Bay Richmond

Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel:

(034) (031) (036) (039) (036) (034) (033) (031) (039) (031) (035) (033)

Gauteng South

KwaZulu-Natal

212 336 352 727 638 312 341 701 682 913 780 212

3147 1500 2161 2140 1900 6038 5300 7740 2406 9700 8700 2768

19

Stanger Ulundi Verulam Vryheid

Tel: Tel: Tel: Tel:

(032) (035) (032) (034)

551 879 533 980

4291 1439 5050 8820

Giyani Jane Furse Lebowakgomo Lephalale Makhado Modimolle Mokopani Phalaborwa Polokwane Seshego Thohoyandou Tzaneen

Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel:

(015) (013) (015) (014) (015) (014) (015) (015) (015) (015) (015) (015)

812 265 633 763 516 717 491 781 299 223 960 306

9041 7210 9360 2162 0207 1046 5973 5114 5000 7020 1300 2600

Baberton Bethal Carolina Eerstehoek eMalahleni / Witbank Ermelo Groblersdal Kwamhlanga KaMhlushwa Lydenburg Middelburg Nelspruit Piet Retief Sabie Secunda Standerton

Tel: Tel: Tel: Tel:

(013) (017) (017) (017)

712 647 843 883

3066 5212 1077 2414

Limpopo

Mpumalanga

Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel:

(013) (017) (013) (013) (013) (013) (013) (013) (017) (013) (017) (017)

653 819 262 947 785 235 283 753 826 764 631 712

3800 7632 3150 3173 0010 2368 3600 2844 1883 2105 2594 1351

Volksrust

Tel: (017) 735 2994

Calvinia De Aar Kimberley Kuruman Postmasburg Springbok Upington

Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel:

(027) (053) (053) (053) (053) (027) (054)

341 631 838 712 313 718 331

1280 0952 1500 3952 0641 1058 1752

Brits Christiana Klerksdorp Lichtenburg Mafikeng Mogwase Potchefstroom Rustenburg Taung Vryburg

Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel:

(012) (053) (018) (018) (018) (014) (018) (014) (053) (053)

252 441 464 632 381 555 297 592 994 927

3068 2120 8700 4323 1010 5693 5100 8214 1710 5221

Beaufort West Bellville Cape Town George Knysna Mitchellʼs Plain Mossel Bay Oudtshoorn Paarl Somerset West Vredenburg Worcester

Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel: Tel:

(023) (021) (021) (044) (044) (021) (044) (044) (021) (021) (022) (023)

414 941 468 801 382 376 691 272 872 852 715 347

3427 7000 5500 1201 3150 1771 1140 4370 2020 2535 1627 0152

Northern Cape

North West

Western Cape

TshiVenda, Layout and design by the Design Studio, Chief Directorate of Communication, Department of Labour www.labour.gov.za

20